ADHD to zespół nadpobudliwości psychoruchowej, który jest obserwowany i diagnozowany u dzieci i młodzieży od lat, a mimo to nadal możemy usłyszeć, że to celowe trudne zachowanie ucznia. Zdarza się, że obwiniani są za nie rodzice, którzy zdaniem krytykujących są zbyt liberalni i nie potrafią postawić dziecku granic. Dlatego warto rozwiewać te krzywdzące mity, aby zrozumieć zachowanie ucznia i adekwatnie go wspierać.

Artykuł jest pierwszą częścią cyklu dotyczącego charakterystyki i pracy z uczniem z ADHD #uczeń z ADHD.

Zespół nadpobudliwości psychoruchowej z deficytami uwagi diagnozowany jest zespół hiperkinetyczny, opisywany Międzynarodowej Klasyfikacji Zaburzeń Psychicznych i Zaburzeń Zachowania (ICD 11). W Polsce diagnozę ADHD stawia lekarz psychiatra. Wszelkie diagnozy psychologiczno-pedagogiczne są jedynie jej uzupełnieniem. Tak więc z medycznego punktu widzenia – jest to zaburzenie. Jednak z psychologicznego to takie, a nie inne działanie mózgu, taka, a nie inna budowa układu nerwowego. Dlatego lubię mówić i myśleć o ADHD nie w kontekście zaburzenia, a neuroróżnorodności.

ADHD jako neuroróżnorodność o charakterze rozwojowym

Neuroróżnorodnoćć w przypadku ADHD charakteryzuje się nieprawidłowym działaniem mózgu na poziomie na neurofizjologicznym. Okazuje się, że jest w nim mniej aktywna dopamina, odpowiedzialna za koncentrację, kontrolę impulsów i zdolności motoryczne. Jej niedobór skutkuje właśnie impulsywnością, aktywnością, trudnościami w motywacji oraz zaburzeniami uwagi. Oprócz tego mózg osoby z ADHD dojrzewa w nieco odmienny sposób.

• Struktura mózgu odpowiedzialna za hamowanie impulsów i emocji, czyli na przykład za spokojne siedzenie w ławce, panowanie nad emocjami itp. rozwija się po prostu wolniej. Niewiele trzeba, aby doszło do pobudzenia emocjonalnego i wybuchu, a wolniej działające struktury hamowania nie są w stanie zadziałać na czas.
• Struktura odpowiedzialna za pobudzenie działa znacznie szybciej – uczeń nie potrafi skutecznie hamować docierających do niego bodźców, swoich reakcji motorycznych czy działać po zastanowieniu się nad konsekwencjami swoich zachowań.

Tak więc silniejsze i szybsze działanie układu pobudzenia i wolniejsze działanie układu hamowania skutkują często obserwowaną przez nauczyciela mieszanką wybuchową.

Czym nie jest ADHD

Wiedząc, czym ADHD jest, warto sobie też powiedzieć, czym z pewnością nie jest.

• Nie jest winą rodziców, bo „źle” wychowują dziecko (na przykład są za bardzo ulegli, tolerancyjni i pozwalają mu na wszystko). Postawa wychowawcza rodziców nie ma wpływu na pojawienie się u dziecka ADHD.
• Nie jest winą dziecka, które nie jest ani złośliwe, ani leniwe, ani chamskie czy niewychowane.
• Nie jest też wymysłem naszych czasów. Tak naprawdę pierwszy raz na temat tak zwanej „nerwowości u dzieci” napisano w 1904 roku. Autor dr. A Combe wygłosił na ten temat w tym czasie w Warszawie aż 4 odczyty.

Pamiętajmy o tym następnym razem, kiedy będziemy mieli pokusę, aby oskarżyć dziecko lub jego rodziców za określone zachowanie związane z objawami ADHD.

Okulanty na ADHD – do jakiego podtypu należy Twój uczeń?

ADHD to mieszanka 3 objawów:

• zaburzeń koncentracji uwagi,
• nadruchliwości,
• nadmiernej impulsywności.

Psychiatrzy rozpoznają 3 podtypy ADHD.

• Podtyp mieszany, w którym mamy do czynienia ze wszystkimi 3 objawami. Występuje on najczęściej u dzieci. Blisko 50-75% uczniów z ADHD ma ten podtyp.
• Podtyp z przewagą zaburzeń koncentracji. Podstawową trudnością jest skupienie się na zadaniach – zwłaszcza nudnych, monotonnych – i doprowadzenie ich do końca. To też zapominanie, co powiedział nauczyciel, nieumiejętność powtórzenia tego, co dziecko usłyszało czy zapamiętania, co jest zadane. Tacy uczniowie rzadko mają cechy nadpobudliwości. Są raczej spokojni, a czasem nawet zamyśleni, jakby nieobecni. Podtyp ten zwykle obejmuje 25% uczniów. Częściej zdarza się u nastolatków, u których objawy związane z nadruchliwością i nadmierną impulsywnością rozwojowo uległy zmniejszeniu.
• Podtyp z przewagą nadruchliwości i impulsywności, który występuje u około 5% dzieci, głównie młodszych – w klasach 1-3 oraz starszych przedszkolaków.

Warto pamiętać, że objawy ADHD zmieniają się wraz z wiekiem ucznia, ale nigdy nie ustępują. Z ADHD się nie wyrasta. Jedyne, co może się zmienić, to fakt, że objawy nie będą tak uciążliwe dla ucznia i dla otoczenia.

Zaburzenia uwagi

Uczniowie, którzy mają trudność z koncentracją uwagi nie potrafią skupić się na tym, co mówi nauczyciel. Koncentracja na zadaniu nie jest zależna od ich woli, co oznacza, że nie robią nam na złość. Niezwykle krzywdzącym mitem, który mocno obciąża ucznia z ADHD, jest myślenie, że gdyby tylko chciał i się wysilił, to mógłby się skoncentrować i wykonać zadanie.

Co oznaczają zaburzenia uwagi?

• Krótki czas skupienia, zwłaszcza na zadaniach szkolnych, które są monotonne, a tym samym nudne dla mózgu ucznia z ADHD.
• Trudność z koncentracją na jednym wybranym bodźcu, np. wykonywanie zadania, słuchanie nauczyciela, co jest związane z brakiem umiejętności ignorowania bodźców rozpraszających, które napływają z zewnątrz, ale i z wewnątrz np. myśli ucznia.

Dla ucznia z ADHD jadąca pod oknami śmieciarka z błyskającymi światłami będzie bardzo silnym bodźcem rozpraszającym, na który natychmiast zwróci uwagę jego mózg. Zaś dla uczennicy liceum wspomnienia z ostatniego spotkania ze znajomymi, podczas którego bardzo dobrze się bawiła i na którym pojawił się chłopak, który jej się spodobał, będą rozpraszającymi myślami, w których „utonie”, sprawiając wrażenie „obecnej ciałem, ale nie duchem.” Tak więc gdy coś dzieje się z boku za oknem, za drzwiami lub w głowie, będzie skutkowało łatwym rozproszeniem.

• Z uwagi na kłopoty z koncentracją uczniowie odwlekają wykonanie zadań i często ich nie kończą. Przerywają je i rozpoczynają nowe, bo coś akurat przyciągnęło ich uwagę. Zapominają wówczas, że poprzednie zadanie nadal jest nieskończone. Uczeń może w taki sposób niemal w nieskończoność nie doprowadzać rozpoczętych zadań do końca nawet o tym nie wiedząc.
• Uczniowie gubią, porzucają różne przedmioty zapominają o nich. Potrafią zostawić w szkole plecak z całym wyposażeniem, zapomnieć stroju na wychowanie fizyczne czy na basen, wyjść ze szkoły do domu bez kurtki itp. Gubienie przyborów szkolnych to tylko wierzchołek góry lodowej tej trudności.

Na lekcjach uczeń będzie miał kłopot, żeby słuchać nauczyciela, pamiętać, co ma w danym momencie robić, co jest zadane do domu, co trzeba przynieść następnego dnia na lekcję. Trudności będą mu sprawiały długie teksty do czytania i zapamiętywania wielu szczegółów czy wykonywanie rutynowych zadań, np. proste obliczenia matematyczne w postaci tzw. słupków.

Jak pisze Thomas E. Brown (amerykański psycholog kliniczny specjalizujący się w uczeniu młodzieży i dorosłych z ADHD): Zaburzenia koncentracji to konsekwencja odmiennego dojrzewania ośrodkowego układu nerwowego. Nie można ich pokonać siłą woli. Większość osób z zaburzeniami uwagi przejmuje się swoimi problemami, ale nie mogą ich przezwyciężyć.

Pamiętajmy też, że nieprawdą jest, jakoby osoby z ADHD nigdy nie były w stanie na niczym się skupić. W dalszych latach edukacji, a także w życiu dorosłym, zaburzenia te zwykle ograniczają się do nudnych i monotonnych czynności przy równoczesnej konkurencji ze strony różnych bodźców rozpraszających, ale bardziej interesujących. Zwykle uczniowie z ADHD mają jedną-dwie czynności, na których potrafią się skoncentrować, choć niekoniecznie są one związane ze szkołą. A co z nadruchliwością czy nadmierną impulsywnością? O tym przeczytacie Państwo w kolejnym artykule.




Literatura:

• „ADHD w szkole”, Marta Jerzak, Artur Kołakowski, Wydawnictwo GWP, Sopot 2023,
• „ADHD. Zespół nadpobudliwości psychoruchowej”, A. Kołakowski, T. Wolańczyk, A. Pisula, M. Skotnicka, A. Bryńska, Wydawnictwo GWP, Sopot 2023,
• „ADHD. Mózg łowcy i inne super moce”, Kristin Leer, Wydawnictwo Znak literatura nova, Kraków 2022.

Marzena Jasińska
Trener, dyplomowany coach, doradca rodzinny. Od lat wspiera rodziców w konsultacjach indywidualnych oraz warsztatach psychoedukacyjnych. Swoją pracę opiera na filozofii Jespera Juula, założeniach Rodzicielstwa Bliskości oraz Porozumienia Bez Przemocy. Specjalizuje się w zakresie neurodydaktyki oraz uczenia się uczniów. Ekspert rozwoju osobistego, komunikacji, negocjacji. W swojej pracy zajmuje się także tematyką mediacji szkolnych, procesów grupowych, zarządzania zmianą w organizacji i zarządzania zespołem. Prywatnie mama dwóch dorosłych synów.