Kiedy rodzice się rozchodzą… Co czuje dziecko rozwodników

Reakcje dzieci na sytuację rozwodu rodziców są bardzo zróżnicowane. Zgodnie z założeniami psychologii rozwojowej w różnych przedziałach wiekowych życia dziecka może dojść do innych zakłóceń w jego rozwoju w związku z rozwodem. Znaczenie ma również płeć dziecka. Jak zatem dzieci w różnym wieku i różnej płci reagują na rozstanie rodziców? Co jest potrzebne do właściwej adaptacji do życia po rozwodzie? Na te pytania postaram się odpowiedzieć w tym artykule.

Wiek dziecka a reakcja na rozwód

Dzieci poniżej 3 roku życia są rozwojowo silnie związane z matką, a więc ich zachowanie będzie odzwierciedlało jej samopoczucie. Reakcje emocjonalne matki w tym pełnym napięcia okresie będą oddziaływać na funkcjonowanie dziecka, które może stać się bardziej niespokojne, płaczliwe, wracać do czynności typowych dla wcześniejszych faz rozwoju, jak ssanie smoczka, picie z butelki.
Dzieci w wieku 3 – 6 lat nie tracą nadziei, że rodzice znów będą razem. Mogą brać winę na siebie za rozpad małżeństwa, myśląc, że przyczyną było ich zachowanie... Są przerażone, gdy rodzic jest zajęty konfliktem, własnym żalem lub walką o byt. To sprawia, że mogą cofnąć się w rozwoju. Może się to objawiać zaprzestaniem radzenia sobie z podstawowymi czynnościami życia codziennego, jak ubieranie czy korzystanie z toalety, czy też wspomnianym powrotem do dawnych zachowań. U dziecka może pojawić się strach przed chwilowym rozstaniem, płacz, złość, rozdrażnienie, dzieci mogą stać się bierne i bardziej wymagające.

Dzieci w wieku wczesnoszkolnym 6 – 9 lat tęsknią za rodzicem, który z nimi nie mieszka i mogą w związku z tym doświadczać lęku przed tym, że utracą także rodzica, który z nimi mieszka. Przeżywając rozstanie rodziców, dzieci mogą stać się przygnębione, smutne i uciekać w świat fantazji. Mogą złościć się na tego rodzica, którego obwiniają za rozpad związku. Mogą czuć, że muszą wybierać, wobec kogo być lojalnym – wobec mamy czy wobec taty. Bywa np. że chcąc spędzać czas z rodzicem, który nie sprawuje nad nimi opieki na co dzień, stają się jego sojusznikiem i okazują niechęć wobec drugiego rodzica, z którym mieszkają. Przeżywany konflikt wewnętrzny mogą odreagowywać zachowaniami agresywnymi lub autoagresywnymi. Dzieci mogą też nie wyrażać przeżywanych przez siebie trudnych do zrozumienia emocji i uczuć. Może u nich wystąpić moczenie nocne i bezsenność. Może je także cechować niskie poczucie własnej wartości i trudność w nawiązywaniu kontaktów, a także nadmierna drażliwość.

Z kolei dzieci w wieku 9 – 12 lat, choć lepiej rozumieją zachodzące zmiany, to mogą podobnie jak młodsze dzieci nie radzić sobie z nimi. Objawiać się to może poprzez poczucie bycia gorszym, porzuconym czy niepotrzebnym. Może to skutkować brakiem wiary w siebie i np. pogorszeniem wyników w szkole. Dzieci te mogą przeżywać głębokie poczucie straty, żalu i bezradności. Mogą wstydzić się przed innymi tego, co dzieje się w rodzinie. Może zdarzyć się, że będą obwiniać i wyrażać silną złość wobec rodzica, którego uważają za sprawcę rozwodu. Mogą odrzucać „złego rodzica”. Mogą zachowywać się agresywnie wobec rówieśników, nauczycieli i innych osób. Taka agresja jest próbą rozładowania nagromadzonej złości lub karaniem kogoś w „zastępstwie” winnego rodzica. Mogą stosować takie mechanizmy obronne jak ucieczka w marzenia czy przyjmowanie na siebie roli dorosłych, a także zaspakajanie potrzeb w grupie rówieśniczej. Mogą doświadczać różnych dolegliwości, takich jak bóle głowy i brzucha, trudności ze snem.

Nastolatki w wieku 13 – 18 lat mogą natomiast czuć się nadmiernie obciążone emocjonalnym wspieraniem rodzica lub zajmowaniem się młodszym rodzeństwem. Mogą czuć się zmuszane do podjęcia samodzielnej decyzji, z którym rodzicem chcą zostać. Ich postawa może stać się roszczeniowa – mogą oczekiwać, że rodzice wynagrodzą im straty związane z rozwodem, np. materialnie. Mogą wycofywać się z kontaktów z rodzicami, opłakiwać stratę rodziny, w której spędziły dzieciństwo. Mogą przeżywać chroniczne zmęczenie, problemy z koncentracją. Nastolatki mogą obawiać się o swoje przyszłe związki, być nieufne wobec ludzi i wobec trwałości związków między nimi. Chroniąc się przed kolejną stratą, mogą izolować się od świata zewnętrznego, doświadczać depresji, wykazywać trudność w nawiązywaniu związków emocjonalnych, zarówno w zakresie przyjmowania, jak i obdarzania miłością.

Dorosłe dzieci z kolei mogą czuć się zobowiązane do wspierania swoich rodziców, odbierając sobie wolność w nawiązywaniu relacji i zajmowaniu się własnym życiem.

Grafika_artykul_2019_rozwod.jpg

Płeć dziecka a reakcja na rozwód

Różnice w przeżywaniu sytuacji rozwodu będą także zależne od płci.

Chłopcy będą wyrażali swoje trudności na zewnątrz, stając się bardziej wymagający, agresywni czy niespokojni. Mogą przyjmować rolę ojca, który opuścił dom. Będą przeceniać swoje możliwości, maskować lęki i słabości, udając siłę. W istocie bardzo cierpią z powodu rozstania rodziców, ale trudno im będzie bezpośrednio wyrażać uczucia i pragnienia. W obliczu problemu będzie ich cechować mniejsza zdolność adaptacji i chęć nawiązywania relacji.

Dziewczynki natomiast będą w sposób bardziej otwarty przeżywać i wyrażać swoje emocje, dzielić się doświadczeniami i przeżyciami, ale jednocześnie będą lepiej dostosowywać się do otoczenia. Sprawiają wrażenie lepiej radzących sobie w sytuacji rozwodu, lecz mają skłonność do brania na siebie nadmiernej odpowiedzialności za młodsze rodzeństwo czy sprawy całej rodziny. Mogą mieć przy tym tendencję do nastrojów depresyjnych i lękowych i być narażone na dolegliwości psychosomatyczne.

Nie ulega wątpliwości, że zarówno chłopcy, jak i dziewczęta bardzo cierpią z powodu wzajemnej niechęci rodziców wobec siebie, która ujawnia się w sytuacji rozwodu. W procesie interioryzacji (uwewnętrznienia) przyswajają negatywne obrazy rodziców, co wpływa na ich problemy z poczuciem własnej wartości. Przejmowanie pozytywnych ról kobiety i mężczyzny staje się utrudnione.

Przystosowanie się dziecka do życia po rozwodzie

Wraz z upływającym czasem i procesami adaptacyjnymi rodzina przechodzi w fazę przystosowania i odbudowy, która ma na celu odzyskanie równowagi u byłych parterów i ponowne ustanowienie ważnych celów życiowych. Od pomyślnego procesu adaptacji rodziców będzie zależało odnalezienie się dziecka w nowej sytuacji.

Dla właściwej adaptacji do życia po rozwodzie rodzicom niezbędne jest:
  • poradzenie sobie z krzywdą i przeformułowanie ważnych relacji z byłym małżonkiem;
  • rozpoznanie i zaakceptowanie żalu po utracie relacji z bliską osobą i życia w dotychczasowej strukturze (pełnej rodzinie);
  • przejście przez kolejne etapy i fazy w trakcie rozwodu, wypracowanie przyzwolenia na odejście i emocjonalne pożegnanie partnera/partnerki;
  • wypracowanie i realizowanie porozumienia rodzicielskiego;
  • reorganizacja rodziny w system „dwudomowy”;
  • zminimalizowanie dysproporcji siły pomiędzy rozwodzącymi się małżonkami, np. w kwestii ekonomicznej, funkcjonowania emocjonalnego czy siły lojalności dzieci;
  • akceptacja możliwości wejścia w nowe związki przez rozstających się partnerów;
  • wejście na drogę przemian ze świadomością utrat i przyzwoleniem na przeżycie uczuć z nimi związanych.

Dobrostan dziecka jest silnie powiązany z tym, jak komunikują się i funkcjonują jego rodzice, jaką ma ono relację z każdym z nich. W procesie adaptacji do zmiany dzieci oczekują więzi uczuciowej obojga rodziców. Naturalny proces dostosowania do nowej sytuacji trwa około roku. W tym okresie wsparcie rodziców jest dla dziecka niezwykle ważne, natomiast zakłócenia w systemie rodzinnym i w życiu poszczególnych członków rodziny wydają się być nieuniknione.

Podsumowanie

U rozwiedzionego rodzica „czas leczy rany”. Pojawienie się nowego partnera może całkowicie wynagrodzić to, co przeżył podczas rozwodu (i w poprzednim związku). Dziecko nie ma takiej możliwości, nie szuka zastępcy tylko rodziców. Rany zabliźniają się powoli w procesie regeneracji i jest to moment, w którym powraca równowaga życiowa i wiara w siebie.

Wszyscy członkowie rodziny muszą poradzić sobie ze stratami w wyniku rozwodu. Ogromną rolę w procesie radzenia sobie z rozwodem odgrywa wsparcie społeczne. Wsparcie psychologiczne i dostępne jego różne formy, w tym terapia systemowa rodziny, mogą pomóc w odbudowie zasobów indywidualnych, reorganizacji relacji rodzinnych i umożliwić dorosłemu i dzieciom realizację swoich ról w nowej, trudnej i kryzysowej dla wszystkich sytuacji.




Źródła:
  • Błażek, M., Lewandowska-Walter, A. (2017). Rozwód jako proces. Perspektywa dorosłych i dzieci. Warszawa: Difin SA.
  • Chojnacka, W. (2003). Reakcje dzieci na rozwód rodziców. „Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze” nr 3.
  • Dembo, M.H. (1997). Stosowana psychologia wychowawcza. Warszawa: WSiP.
  • Dziecko w rozwodzie. Poradnik dla rodziców (2017). Gdańsk: Stowarzyszenie Rodzin Pelikan. https://brpd.gov.pl/dziecko-w-rozwodzie-poradnik
  • Farnicka, M. (1999). Jak sobie radzić z rozwodem rodziców. „Problemy Rodziny”, nr 3.
  • Hart, A.D. (2006). Rozwód. Jak ratować dzieci. Poznań: W Drodze.
  • Joede, W. (2007). Jak uchronić dziecko przed skutkami rozwodu rodziców. Poradnik dla rodziców. Kraków: WAM.

Barbara Czarnota-Palenik

Doktor nauk humanistycznych w zakresie pedagogiki. Adiunkt w GWSH w Katowicach, wykładowca z SWPS w Katowicach, wykładowca w ISP w Tychach. Pracuje jako pedagog i psychoterapeuta rodzinny w Poradni Psychologiczno-Pedagogicznej w Tychach, a także w Centrum Zdrowia Psychicznego w Tychach jako psychoterapeuta systemowy rodzin, par i małżeństw. Członek Polskiego Towarzystwa Psychologicznego. 


Interesuje Cię ta tematyka? Przeczytaj również:

Najbardziej aktualne artykuły: