E-uzależnienia – jak budować profesjonalną szkolną profilaktykę

Znaleźliśmy się na takim etapie rozwoju społecznego, kiedy powinniśmy zacząć poważnie myśleć o budowaniu profesjonalnie funkcjonujących szkolnych systemów przeciwdziałania e-uzależnieniom. Odkąd zaczęto masowo używać Internetu w Polsce, minęło niespełna 25 lat, a my już mamy problem z użytkownikami zatraconymi w cyfrowych dobrodziejstwach.

Teoretyczne rozważania versus praktyczne wskazówki

Jednym z nowych problemów doświadczanych w społeczeństwie cyfrowym jest problem uzależnienia od nowych technologii. Bezpowrotnie minął czas rozprawiania o problemie e-uzależnień jedynie z punktu teoretycznego. Potwierdza to szerokie zainteresowanie tematyką przedstawicieli systemu edukacji (dyrektorów szkół, pedagogów szkolnych, nauczycieli, prezydentów/starostów/burmistrzów odpowiedzialnych za obszar edukacji, rodziców, uczniów) i systemu ochrony zdrowia (w szczególności zdrowia psychicznego, terapeutów, psychoterapeutów, psychiatrów). Ale też coraz częściej możemy obserwować realne problemy występujące w szkołach, które związane są z nieodpowiedzialnym używaniem mediów cyfrowych czy negatywne skutki takich nadużyć.

Myśląc o szkolnej profilaktyce e-uzależnień, należy najpierw odpowiedzieć na pytanie, jakie składowe powinniśmy uwzględnić, chcąc na poziomie szkoły zbudować profesjonalnie działające rozwiązania. Od razu wspomnieć należy, że budowanie takich systemów w edukacji to proces, który: jest rozciągnięty w czasie, ale ma swój określony początek i koniec:
  • czerpnie z dotychczasowych doświadczeń i jednocześnie wybiega w przyszłość;
  • wymaga określonych nakładów pracy (w ramach jasno określonych działań, zadań oraz przydzielonych ról);
  • wymaga określonych nakładów finansowych (które należy przewidzieć i założyć w sposób realny, a nie idealny);
  • wymaga ciągłego monitorowania i ewaluacji;
  • zmienia rzeczywistość odbiorców programu usługi oraz całego systemu wsparcia osób zagrożonych e-uzależnieniem oraz już uzależnionych.

Poniżej przedstawiamy najważniejsze etapy modelowego wdrożenia programu wspierającego osoby e-uzależnione bądź zagrożone e-uzależnieniem w polskich szkołach. To praktyczny poradnik pokazujący „krok po kroku”, jakie działania warto podjąć. Wpisują się one w podstawowe kierunki polityki oświatowej państwa w roku szkolnym 2018/2019 punkt 4. Rozwijanie kompetencji cyfrowych uczniów i nauczycieli. Bezpieczne i odpowiedzialne korzystanie z zasobów dostępnych w sieci1, jak również w najważniejsze wnioski sporządzone przez Najwyższą Izbę Kontroli w ramach realizowanej kontroli w zakresie przeciwdziałania problemowi e-uzależnień2

Krok po kroku – najważniejsze etapy budowania systemu profilaktyki e-uzależnień

E-uzaleznienia_grafika.jpg

Budowanie profesjonalnego systemu profilaktyki e-uzależnień w szkole to proces złożony z siedmiu następujących po sobie etapów: 

(1) OTWÓRZ OCZY – etap jednostkowych sygnałów

Stanowi pierwszy element budowanego systemu. Odnosi się do zaobserwowania określonych zachowań świadczących o tym, że w naszej szkole możemy mieć problem z różnymi formami nadużywania mediów cyfrowych.

Potencjalnymi sygnałami świadczącymi o nasilającym się problemie e-uzależnienia w szkole mogą być:

  • nadużywanie urządzeń cyfrowych w trakcie zajęć lekcyjnych lub/i podczas przerw,
  • korzystanie z urządzeń i mediów cyfrowych pomimo wyraźnych zasad obowiązujących na terenie szkoły (wzrost liczby uczniów mających trudności w zachowaniu z powodu używania nowych technologii),
  • przemęczenie uczniów w szkole spowodowane nałogowym korzystaniem z mediów cyfrowych w domu,
  • zwiększenie liczby uczniów mających trudności w przyswajaniu treści przekazywanych przez nauczycieli z powodu nadmiernego rozkojarzenia związanego z nałogowym używaniem mediów cyfrowych (na podstawie formalnie orzeczonych diagnoz wykonanych przez pracowników poradni psychologiczno-pedagogicznych),
  • występowanie zachowań związanych z przemocą w sieci (cyberprzemoc),
  • wchodzenie w konflikt z uczniami i nauczycielami z powodu używania mediów i urządzeń cyfrowych,
  • trudności w nawiązywaniu relacji bezpośrednich, tendencje do autoizolacji i zamykania się w świecie on-line,
  • obniżony nastrój psychiczny,
  • somatyczne objawy związane z nadmiernym korzystaniem z nowych technologii,
  • otyłość dzieci i młodzieży, niska aktywność sportowa,
  • wzrost odsetka osób podejmujących leczenie psychoterapeutyczne z powodu e-uzależnień.
(2) NIE PRZYPUSZCZAJ – etap szkolnej diagnozy problemu

Profesjonalny system profilaktyki w zakresie problemu e-uzależnień nie może być budowany w oparciu o przesądy i niesprawdzone informacje, lecz o naukowo sprawdzone fakty. Fakty te powinny być weryfikowane nie tylko na poziomie obserwacji jednostkowych sygnałów, lecz w oparciu o przeprowadzoną na terenie szkoły naukową diagnozę problemu. Pozwoli ona przejść z jednostkowego postrzegania interesującego nas zagadnienia do profesjonalnego oglądu zjawiska przy zastosowaniu odpowiedniej metodologii, a także technik i narzędzi badawczych.

Decyzję o podjęciu działań mających na celu opracowanie naukowej diagnozy badawczej podjąć powinien dyrektor szkoły w porozumieniu z pedagogiem bądź psychologiem szkolnym za zgodą rodziców. Głównym celem tego etapu jest uzyskanie odpowiedzi na pytanie, czy na terenie danej szkoły zjawisko nadużywania mediów i urządzeń cyfrowych jest na tyle duże, żeby reagować w sposób systemowy.

Diagnozą badawczą powinni zostać objęci nie tylko uczniowie, ale również nauczyciele oraz rodzice. Na dalszym etapie wyniki szkolnej diagnozy powinny zostać zaprezentowane decydentom – dyrektorowi, gronu pedagogicznemu, rodzicom. Dalej na ich podstawie powinny zostać podjęte działania mające na celu rozwiązanie zauważonych w diagnozie problemów.

(3) PRZEMYŚL TO – etap programowania

Etap ten to nic innego, jak uznanie przez władze szkoły, iż problem e-uzależnienia jest poważnym problemem wyraźnie istniejącym w środowisku szkolnym.

Programowanie zaczyna się od spotkania dla wszystkich potencjalnych interesariuszy, którzy mogą przyczynić się do rozwiązywania problemu nieprawidłowego korzystania z nowych technologii. Głównymi celami takiego spotkania są:

  • formalne uznanie rangi problemu e-uzależnień,
  • dogłębna interpretacja wyników uzyskanych w diagnozie lokalnej w szerszym gronie specjalistów,
  • określenie potencjalnych zasobów instytucjonalnych oraz zanotowanie wyraźnych braków w tym zakresie,
  • delegacja zadań, kompetencji i ustalenie strategii postępowania przy wdrożeniu programu skierowanego do osób borykających się z problemem e-uzależnienia,
  • podjęcie zarządzenia dotyczącego powołania zespołu eksperckiego, którego celem będzie całościowe zaprojektowanie katalogu usług skierowanego do osób e-uzależnionych bądź zagrożonych e-uzależnieniem,
  • wskazanie instytucji, która będzie liderem procesu projektowania programu.
(4) STWÓRZ KONKRENTĄ OFERTĘ – etap projektowania

Ten etap to cykl powiązanych ze sobą czynności – interakcji międzyludzkich i międzyinstytucjonalnych. W ich efekcie wypracowany ma zostać program przeciwdziałania zjawisku e-uzależnienia.

Na tym etapie powstaje szczegółowa wizja formy programu, jego lokalnego charakteru, sposobu wykonania, funkcjonalności itp. Program to zestaw zaplanowanych działań wspierających osoby zagrożone e-uzależnieniem i e-uzależnione, jak również osób borykających się z problemem powrotu do życia społecznego po przebytej chorobie i odbytych działaniach terapeutycznych.

Głównymi celami etapu projektowania pozostają skompletowanie i powołanie zespołu opracowującego kształt i zakres programu, określenie zasad funkcjonowania tego zespołu, ostateczna redakcja treści dotyczącej projektowanego programu oraz konsultacje społeczne związane z wypracowanymi pomysłami. W proces projektowania powinna być wpisana zasada bieżącej i otwartej konsultacji postępu prac. Przyjęcie partycypacyjnej metody wypracowywania systemu profilaktyki automatycznie przyczynia się do szerokiego upowszechnienia planowanych działań.

grafika_artykul_euzaleznienia.jpg

Przykładowe działania rozwiązujące problem e-uzależnień możliwe do wdrożenia na terenie szkoły/przedszkola:

  • konkursy plastyczne poświęcone problematyce e-uzależnień,
  • dni poświęcone ważności relacjom bezpośrednim,
  • eksperyment przebywania poza siecią przez określony czas,
  • realizacja długofalowych programów profilaktycznych,
  • udział dzieci i młodzieży w specjalistycznych projekcjach filmowych i teatralnych,
  • realizacja małych form teatralnych i filmowych poświęconych problematyce e-uzależnień,
  • szkolenie rad pedagogicznych oraz spotkania z rodzicami,
  • udział szkół w naukowych projektach badawczych,
  • szkolne eventy, na przykład związane z wspólnym ustalaniem zasad odpowiedzialnego używania mediów cyfrowych na terenie szkoły,
  • projekty informatyczne nakierowane na ukazanie kreatywnych form używania mobilnych urządzeń cyfrowych oraz zainstalowanych w nich aplikacji.
(5) MIERZ SIŁY NA ZAMIARY – etap organizacji

Etap ten można uznać za poziom technicznego ustalania zasad wdrożenia i realizacji programu. Zaczyna się on w momencie, kiedy dyrektor szkoły przyjmuje plan działań, to jest uznaje ich zawartość merytoryczną i zasady ich wdrożenia. W tym czasie należy pamiętać, by zabezpieczyć w sposób formalny zasoby niezbędne do wdrożenia programu, w tym środki finansowe, zasoby kadrowe itp.

(6) DZIAŁAJ – etap realizacji i użytkowania

To etap, na który składa się zespół podejmowanych czynności, które mają w konsekwencji doprowadzić do zmniejszenia liczby osób nadużywających narzędzi technologii informacyjno-komunikacyjnych. Warto w tym miejscu wskazać, że na tym etapie spotykają się zarówno osoby zaangażowane w realizację programu, jak i jego adresaci.

(7) SPÓJRZ ZA SIEBIE – etap ewaluacji

Wypracowany szkolnym system profilaktyki e-uzależnień nie jest dany raz na zawsze. Aby działał skutecznie, powinien być poddawany ciągłej ewaluacji. Taki właśnie charakter ma ostatni krok budowania szkolnego systemu. Jego celem jest sprawdzenie, na ile wdrażane działania są skuteczne i adekwatne, a na ile odbiegają od przyjętych w projekcie założeń i wymagań. Ewaluację powinno się prowadzić w połączeniu z cykliczną diagnozą w zakresie problematyki e-uzależnień oraz z uwzględnieniem opinii osób kluczowych zaangażowanych w proces.

Wyniki ewaluacji powinny być przekazane osobom zaangażowanym w realizacje na wszystkich poziomach. W ślad za ewaluacją powinno iść wprowadzanie korekt również na wszystkich poziomach, począwszy od programowania, aż do wdrożenia. Etap ewaluacji zakłada ustawiczne wprowadzanie zmian w dotychczas funkcjonującym standardzie pracy z osobami e-uzależnionymi bądź zagrożonymi uzależnieniem.

Budowanie profesjonalnie działających szkolnych systemów profilaktyki e-uzależnień wydaje się być dzisiaj pilną koniecznością. Konkretne rozwiązania zmierzające do bezpieczniejszego i bardziej higienicznego używania cyfrowych dobrodziejstw przez młodych użytkowników staje się również jednym z najważniejszych wyzwań dla polskiej edukacji. Doprowadzenie do sytuacji, w której w szkole podejmowane są konkretne działania racjonalizujące sięganie po nowe technologie, spowoduje wzrost odsetka tych uczniów, którzy używając na co dzień Internetu czy cyfrowych urządzeń mobilnych, rozwijać będą swoje zainteresowania i podnosić będą swoje kompetencje cyfrowe i edukacyjne.





dr Maciej Dębski
Pracownik naukowy Uniwersytetu Gdańskiego, założyciel i lider Fundacji Dbam o Mój Z@sięg, socjolog problemów społecznych, edukator społeczny, ekspert w realizacji badań naukowych, ekspert Najwyższej Izby Kontroli, Rzecznika Praw Obywatelskich, Fundator i Prezes Fundacji Dbam o Mój Z@sięg, autor/współautor publikacji naukowych z zakresu problemów społecznych (bezdomność, przemoc w rodzinie, uzależnienia od substancji psychoaktywnych, uzależnienia behawioralne), autor/współautor dokumentów strategicznych, programów lokalnych, pomysłodawca ogólnopolskich badań z zakresu fonoholizmu i problemu cyberprzemocy zrealizowanych wśród 22 000 uczniów oraz 4 000 nauczycieli. W roku 2016 wdrożył pierwszy w Europie eksperyment społeczny odcięcia 100 osób na 72 godziny od wszelkich urządzeń elektronicznych (telefonów komórkowych, tabletów, Internetu, gier on-line playstation, telewizji), który zakończył się sukcesem badawczym.



Źródła:

1 https://men.gov.pl/wp-content/uploads/2018/07/kierunki-realizacji-polityki-oswiatowej-panstwa-w-roku-szkolnym-2018-2019-003.pdf 
2 https://www.nik.gov.pl/plik/id,12563,vp,14960.pdf


Interesuje Cię ta tematyka? Przeczytaj również:

Najbardziej aktualne artykuły: