Stereotypów dotyczących dorastania jest wiele: trudny wiek, burza hormonów, okres buntu. W rozmowach z rodzicami nastolatków dość często padają stwierdzenia: “Ciągle obrażona”, “Ubiera się skandalicznie”, “W ogóle nie chce ze mną rozmawiać”, “Już nie mam do niego cierpliwości, ciągle nie, nie i nie”. Jak to z tymi młodymi ludźmi rzeczywiście jest? Czy nastolatek w domu to “same kłopoty”?

Wiek dojrzewania

Dojrzewanie to okres bardzo szczególnych zmian w mózgu i ciele dziecka, które stopniowo przechodzą w „dorosłe” tryby funkcjonowania. Procesy te nie przebiegają całościowo, a dojrzałość w poszczególnych obszarach osiągana jest w różnym czasie. Zmiany dotyczą reorganizacji mózgu, szczególnie w obszarach odpowiadających za regulację emocji, ocenę ryzyka, hamowanie pobudzenia i agresji, umiejętność odczytywania i interpretacji sytuacji społecznych. Następuje eliminacja niepotrzebnych dendrytów i stopniowe specjalizowanie się poszczególnych obszarów, poprawia się znacząco synchronizacja i komunikacja pomiędzy obszarami mózgu. W tym samym czasie zaczynają się bardzo burzliwe zmiany w ciele, spowodowane rozwojem płciowym i fizycznym, związane są z tzw. burzą hormonalną.

• Wczesny okres dojrzewania (od 11-13 r.ż.) – początek reorganizacji mózgu, intensywne dojrzewanie płciowe.
• Średni okres dojrzewania (od 15-16 r.ż.) – postępujące zmiany w mózgu, osiągnięta dojrzałość płciowa, zmiany hormonalne związane z dojrzewaniem fizycznym.
• Późny okres dojrzewania (od 17-18 r.ż.) – stopniowo domykają się procesy zmian w mózgu i zmiany hormonalne.
• Dojrzałość płciowa (od 13-15 r.ż.).
• Dojrzałość prawna (18 r.ż.).
• Dojrzałość fizyczna (ok. 18 -20 r.ż.).
• Dojrzałość psychiczna (od 19-20 r.ż.).
• Dojrzałość społeczna (od 19-25 r.ż.).

Dorastanie to nie choroba

Dokonująca się w mózgu i ciele rewolucja pociąga za sobą określone skutki. Te najważniejsze to: gwałtowny rozwój intelektualny, poprawa pamięci, lepsze planowanie, samodzielne ocenianie sytuacji, formułowanie sądów o świecie i sobie samym, rozwój myślenia logicznego i przyczynowo-skutkowego oraz wnioskowania. W tym czasie nastolatki stopniowo uniezależniają swoje myślenie od opinii innych (w tym dorosłych osób). Wzrasta gwałtownie ich potrzeba autonomii w ocenie sytuacji i zachowań związana ze stopniowym rozwojem zaufania do własnych umiejętności i zasobów, która następuje po spadku samooceny we wczesnym okresie dojrzewania.

Charakterystyczne zachowania nastolatków:

• wysoka reaktywność i chwiejność emocjonalna, od radości do rozpaczy w ciągu kilku chwil;
• stałe pobudzenie emocjonalne, głośne rozmowy, pokrzykiwania, trzaskanie drzwiami, głośna muzyka, śmiech, nieadekwatne odpowiedzi na sytuacje stresowe, skrajne reakcje na sytuacje społeczne (nastolatek jednocześnie chce i nie chce być wśród ludzi);
• niepewność dotycząca własnej osoby i związana z tym potrzeba stałego doceniania, swobody w kontrolowaniu swojego życia i poczucia intymności w przeżywaniu swoich emocji;
• podważanie autorytetu dorosłych związane z rosnąca potrzebą autonomii;
• różnice pomiędzy przeżywaniem potrzeb u dziewcząt (większa potrzeba bliskości i więzi) i u chłopców (silniejszy i mniej kontrolowany pęd do realizacji potrzeb seksualnych), które mogą prowadzić do wulgarności w języku i zachowaniach.

Potrzeby nastolatków

1. Potrzeba zrozumienia: nie oznacza akceptacji złych zachowań, ale koncentrowanie się w relacjach z nastolatkiem na przyczynach, a nie samym działaniu, które jest przecież objawem przeżywanych stanów emocjonalnych.
2. Stałość reakcji dorosłych: porządkuje chaos, który może pojawiać się w myśleniu i w ocenie sytuacji, związany z wysoką reaktywnością w zachowaniach.
3. Regularność, porządek, rytm: daje oparcie w mierzeniu się z trudnościami, pozwala stopniowo ćwiczyć nawyki ułatwiające codzienne funkcjonowanie.
4. Towarzyszenie (widzę, słyszę, jestem): związane z trudnościami w kontrolowaniu emocji, stąd tak ważne jest, aby dorosły był tym, który rozumie tę niestabilność i pomaga w stopniowym zmniejszaniu wpływu emocji na działanie.
5. Swoboda w podejmowaniu decyzji: samodzielność w ocenie sytuacji i podejmowanie korzystnych dla siebie (i nie szkodzących innym) decyzji to trudna umiejętność, ale konieczna w życiu dorosłym; przez wykonywanie poleceń młody człowiek nie nauczy się podejmowania decyzji.
6. Docenianie (okazywanie szacunku): jest konieczne, aby nastolatek mógł wzmacniać swoją samoocenę i poczucie wartości, które warunkują odporność psychiczną.

Wsparcie ze strony dorosłych opiekunów

1. Słuchaj, ale nie narzucaj się z odpowiedzią, aby zrozumieć punkt widzenia nastolatka, bez oceniania w kategoriach „dobre-złe”.
2. Ustalaj zasady i reguły, wskazując na swoje oczekiwania, uwzględniając w ustaleniach potrzeby młodzieży.
3. Komunikuj się w języku Ja: “Chciałabym”, “Oczekuję”, “Myślę”, “Zależy mi”.
4. Unikaj doradzania, nakazywania, sugerowania; wzmacniaj poczucie sprawczości nastolatka.
5. Stawiaj granice, ale nie moralizuj, nie pouczaj, nie ironizuj, odwołuj się do ustaleń, uzgadniaj postępowanie, rozmawiaj o sytuacjach, w których dochodzi do łamania granic.
6. Pamiętaj, że trudne do zaakceptowania zachowania (np. podważanie Twojego autorytetu, negowanie ogólnie respektowanych zasad, krzyk, puszczanie głośnej muzyki itd.) związane są z poszukiwaniem siebie, nie są ukierunkowane personalnie.
7. Wspieraj w realizacji ustalonych działań.
8. Chwal za starania i chęci, nie tylko za efekty.
9. Okazuj cierpliwość, dojrzewanie trwa i jest trudne nie tylko dla Ciebie.
10. Wyrażaj swoją miłość i akceptację dziecka bez względu na jego zachowania, sukcesy lub ich brak.

Nie musi być trudno

O tym, jakie wyzwania pojawią się w okresie dorastania i ile ich będzie, decyduje wiele czynników. Gdy Twoje dziecko ma kilka lat, a Ty jesteś jego towarzyszem w poznawaniu świata: zachęcasz do samodzielności i wspierasz w podejmowaniu odpowiedzialności za swoje zachowania, podejmujesz rozmowy na każdy temat (także ten intymny, związany ze zmianami w ciele dziecka, które stopniowo się pojawiają), odpowiadasz na każde pytanie, to – być może w okresie dorastania – Twoje dziecko będzie mniej gwałtownie przeżywać to, co wydarzyć się musi. Będzie mieć wiedzę i nic go nie zaskoczy. A jeśli przestraszy się czegoś, Ty będziesz tym, kto je uspokoi, da poczucie bezpieczeństwa. Pamiętaj, że nastolatki to nowicjusze w dorosłości, popełniają błędy, ale jest to naturalny element nabywania wiedzy i umiejętności potrzebnych w dorosłym życiu. Ty możesz pomóc te błędy zrozumieć i wykorzystać jako podpowiedzi na przyszłość.



Maria Tuchowska
Nauczyciel dyplomowany, polonista i teolog. Posiada wieloletnie doświadczenie w pracy z dziećmi i młodzieżą w placówkach integracyjnych różnego poziomu, edukator, coach, przeprowadziła ok. 600 szkoleń z zakresu kompetencji psychospołecznych nauczycieli, prawa oświatowego, pracy z dziećmi i młodzieżą z różnego typu zaburzeniami. Specjalizuje się również w tematyce dotyczącej zagadnień związanych z obecnością rodziców w szkole.