Prawidłowy rozwój dziecka zależny jest od bardzo wielu czynników i przez wiele z nich może zostać zaburzony. To, czego dziecko doświadcza, jak odbiera świat zewnętrzny i wewnętrzny (swoje ciało), ma na nie ogromny wpływ. Wiele zależy od poprawnie działających zmysłów – o tym mówi teoria integracji sensorycznej SI.

Czym jest integracja sensoryczna?

Integracja sensoryczna jest procesem neurologicznym. Twórczynią Teorii SI jest dr. A. Jean Ayres, która pierwsza podkreśliła rolę, jaką odgrywają zmysły w rozwoju dziecka i działaniach dorosłego człowieka. Procesy zachodzące w mózgu nie są zależne od nas. Nasz mózg ma zdolność gromadzenia wrażeń pochodzących ze zmysłów, analizowania ich, przetwarzania i integrowania z wcześniejszymi doświadczeniami tak, aby możliwe się stało ich dalsze wykorzystanie. Nasz mózg staje się swoistą bazą danych, docierają do niego bodźce odbierane przez wzrok, słuch, smak, węch, dotyk, układ przedsionkowy, tzn. odpowiedzialny za grawitację oraz zmysł kinestetyczny nazwany propriocepcją, czuciem głębokim.

W każdej sytuacji życia codziennego jesteśmy bombardowani przez niezliczone bodźce. Integracja sensoryczna jest procesem, który porządkuje bodźce sensoryczne pochodzące z naszego ciała oraz z otaczającego nas środowiska. Ponadto SI pozwala na skuteczne używanie naszego ciała w celu interakcji z otoczeniem. Integracje między zmysłami są niezwykle skomplikowane i konieczne, abyśmy szybko i automatycznie mogli zinterpretować sytuację oraz wygenerować odpowiednią odpowiedź adaptacyjną z naszego ciała na docierający bodziec.

Warto sobie uświadomić, że 80% naszego układu nerwowego pracuje nad przetwarzaniem napływających informacji sensorycznych. Jeśli ośrodkowy układ nerwowy pracuje sprawnie, to informacje napływają do niego bez żadnych zakłóceń, gromadzi wszystkie doświadczenia, odpowiednio je analizuje, tak jak w spirali sekwencja ruchów nadbudowuje kolejny krok rozwojowy oparty na wcześniejszych doświadczeniach. Każdy z nich jest konieczny do powstania kolejnych kroków rozwojowych. Dzięki takim doświadczeniom dziecko wie, że gorąca woda parzy i szybko cofnie rękę, ponieważ jego mózg zakwalifikował to wrażenie jako nieprzyjemne, sprawiające ból.

Rozwój funkcji SI

Integracja sensoryczna rozpoczyna się w okresie prenatalnym, pierwszym zmysłem, który się pojawia, jest dotyk, zapoczątkowany w obszarze twarzoczaszki (około 5,5 tygodnia życia). Jest on stale stymulowany każdym ruchem matki, dlatego tak ważne jest, aby przyszłe matki były aktywne każdego dnia. Przestrzeń w łonie matki zmniejsza się wraz ze wzrostem płodu, ciaśniejsze stają się powłoki, co zwiększa propriocepcję i przygotowanie do życia osobniczego. Samo przekręcanie się płodu, kopanie, ssanie kciuka w wodach płodowych zapewnia ciągłą stymulację. Mnóstwo doznań proprioceptywnych i stymulację dostarcza sam poród siłami natury. Zmysły dalej rozwijają się po przyjściu dziecka na świat. Na początku działają one bardzo prymitywnie, ale z czasem, dzięki właściwej stymulacji i naturalnie przebiegającemu procesowi rozwoju, doskonalą umiejętności.

Noworodek uczy się poruszać rękami, nogami, głową, szyją. Niemowlę coraz częściej wkłada przedmioty do buzi, dotyka swojego ciała, innych osób i przedmiotów, słyszy dźwięki i zwraca swoje ciało w ich kierunku. Jego wzrok wyostrza się i może skupić się na swoich rękach i ruchu rodziców. Uczy się przewracać, raczkować, utrzymywać pozycję stojącą, przeciwdziałając grawitacji. Odkrywa, że wszystko ma zapach i smak. Odkrywa, że podczas kontaktu fizycznego z zabawkami i ludźmi jego części ciała działają w połączeniu ze sobą. Rozwój każdego człowieka opiera się na trzech zasadach przewodnich: organizacji, odpowiedzi adaptacyjnych i wewnętrznej potrzebie kompetencji. Informacja sensoryczna tworzy podstawę wszelkich życiowych działań każdego z nas.

Etapy rozwoju SI

Rozwój dziecka przebiega według pewnych zasad. W ciągu pierwszych siedmiu lat życia młody człowiek nabiera coraz więcej umiejętności i jest w stanie radzić sobie w nowych sytuacjach. W tym czasie uczy się korzystania ze swoich zmysłów. Dzięki nim coraz lepiej poznaje siebie, swoje ciało i świat otaczający. Efektem końcowym rozwoju sensoryczno-integracyjnego jest gotowość szkolna dziecka w obszarze samokontroli, uwagi, lateralizacji, uczenia się i myślenia abstrakcyjnego. W typowym rozwoju nie jest potrzebny czas na ich nauczanie lub szkolenie. Jedyną rzeczą potrzebną do ich rozwoju jest czas.

Główną zasadą rozwoju jest umiejętność organizowania przez mózg w coraz bardziej złożony sposób informacji sensorycznych oraz odpowiedzi adaptacyjnych (przetworzenia informacji). Umiejętność uczenia się oraz zachowanie są obserwowalnym przez zewnętrzny świat wyrażeniem niewidocznych aktywności mózgu. Tak więc błędną jest teza, że uczenie zachodzi wyłącznie w szkole. Uczenie jest swoistym doświadczaniem, gromadzeniem, integrowaniem doświadczeń do ich dalszego użytku. Wszystko, co było doświadczeniem w życiu płodowym i przez pierwsze 7 lat życia dziecka, stanowi podstawę do dalszego uczenia się w szkole.

Czym jest zaburzenie SI

Dr Ayres kiedyś porównała zaburzenie SI do niestrawności mającej miejsce w mózgu, inaczej mówiąc, mózg nie pracuje efektywnie. Na pozór nie ma zniszczenia na tle organicznym, ale „jedzenie” nie jest prawidłowo przetwarzane. Dziecko przejawia trudność w gromadzeniu doświadczeń, tworzeniu odpowiedzi adaptacyjnych oraz umiejętności celowego organizowania prawidłowego zachowania. To zaburzenie wpływa na strukturę mózgu związaną z rejestracją, modulacją, dyskryminacją i integracją informacji sensorycznej, czyli jak dziecko odpowiada na bodźce zewnętrzne (mogą tu występować problemy w sferze emocjonalno-społecznej) oraz jak kształtują się umiejętności potrzebne w życiu codziennym (mogą tu występować zaburzenia motoryczne: trudności w zapinaniu guzików, jazda na rowerku, ocenianie odległości, słaba równowaga).

Problemy z rejestrowaniem informacji bezpośrednio wiążą się z nietypowo wysokim lub niskim progiem pobudliwości sensorycznej. W zachowaniu przejawia się to jako poszukiwanie intensywnego bodźca (nadaktywność), przykładem będzie huśtanie się na krześle, wkładanie przedmiotów czy palca do ust, dotykanie wszystkiego w sklepie. Na drugim kontinuum jest ospałość, zmęczenie np. niemowlaki dużo śpią, są ciche i spokojne, u starszych dzieci także widoczne będzie zmęczenie, brak motywacji do pracy, wycofywanie się z aktywności, brak współpracy, przejawianie postawy buntowniczej.

Dzieci z zaburzeniami systemu przedsionkowego odczuwają zagrożenie poczucia bezpieczeństwa grawitacyjnego, widoczna jest u nich chęć ciągłego przytulania się, często żyją w poczuciu dużego lęku, fobii szkolnej, natręctw. Młode matki mogą zauważyć u dziecka niechęć do uczestniczenia w zabawach na placu zabaw, chorobę lokomocyjną. Nieprawidłowe funkcjonowanie układu przedsionkowego przejawia się u dzieci szkolnych m.in. leżeniem na zeszytach, nieprawidłowym chwytem narzędzia piśmienniczego, łamaniem kredek. Natomiast przy nadwrażliwości dotykowej dziecko nie lubi dotykać zabawek, trzymać ołówka, malować pędzelkiem. Występuje szereg nieprawidłowości przetwarzania sensorycznego, które występują u uczniów w postaci trudności w nauce, zaburzeń koncentracji uwagi, koordynacji ruchowej.

Modalności sensoryczne

Wszyscy wiemy, że występują podstawowe zmysły: dotyku, słuchu, wzroku, smaku i węchu, dzięki którym odbieramy informacje z otoczenia. Istnieją jednak trochę inne zmysły, które wychwytują dane wysyłane z wewnętrza naszego ciała. Tymi wewnętrznymi układami zmysłowymi są propriocepcja, układ przedsionkowy i interoceptywny. One informują nas o tym, kim jesteśmy i jak się czujemy. Współpracując ze sobą, zmysły integrują się i powiadamiają nas o tym, co dzieje się w naszym otoczeniu, co powinniśmy zrobić w danej chwili.

Zmysł dotyku

Ten zmysł pojawia się jako pierwszy i dzięki niemu dziecko ma zapewnione poczucie bezpieczeństwa. Wpływa on również na pierwsze więzi dziecka z rodzicami. Dzięki niemu jesteśmy w stanie rozpoznać zimno, ciepło, ból. Ubierając się rano, nie pamiętamy o złożoności procesu ubierania, nie przeszkadzają nam metki, szwy. Zmysł ten wpływa na nasze poczucie komfortu.

Zmysł słuchu

Przetwarzanie informacji dźwiękowej rozpoczyna się w łonie matki i postępuje z naszym dojrzewaniem, gdy uczymy się słuchać z uwagą. Uczymy się ignorować niektóre dźwięki np. z zatłoczonej zgiełkiem ulicy. Zmysł ten obejmuje zarówno bierny odbiór informacji dźwiękowych, jak i czynne słuchanie. Niezwykle ważne jest różnicowanie dźwięków i decydowanie, które z nich należy zignorować, a na które zwrócić uwagę. Uczeń w szkole ma za zadanie pominąć szumy z otoczenia, a skupić się na głosie nauczyciela.

Zmysł wzroku

Układ wzrokowy jest dosyć skomplikowany i nie polega tylko na tym, by nasze gałki oczne dobrze widziały. Oczy odbierają obrazy ze świata zewnętrznego, a następnie przekazują te informacje do mózgu, aby tam uległy przetworzeniu i poddane ocenie, np. czy bodziec wzrokowy jest ważny, czy trzeba go pominąć, czy trzeba jakoś zareagować (jak widzimy samochód, trzeba się zatrzymać przed przejściem na drugą stronę ulicy). Mózg i oczy współdziałają ze sobą, aby pojąć zasadę perspektywy (osoba widziana z daleka jest tą samą osobą z bliska, rzucona piłka trafia do rąk, bo śledzimy jej tor lotu, potrafimy zapamiętać kolory, kształty, sekwencję pisanych liter i w końcu czytanie).

Zmysł smaku i węchu

Wrażenia smakowe i węchowe pozwalają nam wyczuć zapach sera pleśniowego, zepsutej ryby, szkodliwe i niebezpieczne gazy. Z zamkniętymi oczami wykryjemy smak słony, chłód pokarmu, jego gładkość. Rozwój tych zmysłów rozpoczyna się w łonie matki, a zaledwie kilka dni po przyjściu na świat noworodek rozpoznaje zapach matki. Od początku dziecko oznacza zapachy jako pozytywne lub negatywne. Będąc w wieku szkolnym, często ma już wyrobione poglądy dotyczące zapachów i smaków.

Zmysł proprioceptywny

Zmysł ten zapewnia wewnętrzną świadomość ciała, dzięki której na bieżąco śledzimy ruchy każdej naszej części ciała, np. jeśli zamkniemy oczy i przesuwamy ręką nad głowę, w bok to mózg wie, gdzie się znajduje w każdym momencie, młodzi ludzie posługują się klawiaturą komputera bez patrzenia na nią. Ten zmysł zawiadamia człowieka o ułożeniu części ciała, bez konieczności ich widzenia. Siedząc, aktywujemy pewne mięśnie, stawy, receptory w więzadłach i tkance łącznej, ale jak wstaniemy i zaczniemy się ruszać inne mięśnie będą się rozciągać, a inne skurczać i tak za każdym razem przy innej aktywności naszego organizmu. Można go porównać do GPS, czyli swoistej mapy położenia swojego ciała. U dzieci z nieprawidłowościami obserwujemy potykanie się, obijanie o meble, rozsypywanie, rozlewanie. Wniosek z tego wysuwa się sam, im dziecko więcej się porusza, wchodzi w interakcje z ludźmi, zabawkami, narzędziami, tym lepiej wychodzi mu używanie siły we właściwym natężeniu.

Zmysł przedsionkowy

Zmysł przedsionkowy pozwala nam osiągnąć stan równowagi między otaczającym światem a naszym ciałem. Kiedy podskakujemy, zjeżdżamy na nartach, huśtamy się na huśtawce, turlamy się, zwisamy do góry nogami na rollercoasterze, nasze receptory przedsionkowe sprawiają, że przeciwdziałanie sile grawitacji i przemieszczanie się jest łatwe i przyjemne. Działając w połączeniu z układem wzrokowym i proprioceptywnym, układ przedsionkowy pomaga nam zachować równowagę, utrzymać właściwe napięcie mięśni, poruszać się wbrew sile grawitacji i jeszcze utrzymać pole widzenia.

Zmysł interoceptywny

Jest on wewnętrznym zmysłem ciała, który wyczuwa istotne reakcje regulujące takie funkcje ciała, np.: oddychanie, ciśnienie krwi, tętno, pragnienie, ucisk w pęcherzu. Daje komunikaty, które mogą mocno na nas oddziaływać. Jeżeli mamy gorączkę, musimy podjąć stosowne działanie, aby poczuć się lepiej.

Terapia SI

Proces terapeutyczny opiera się na ocenie wykonywanych zadań oraz określeniu podłoża problemów. Terapia ma umożliwić dostarczenie wrażeń sensorycznych tj. dotykowych, przedsionkowych, proprioceptywnych poprzez dostosowanie aktywności i form zabawy w sposób ukierunkowany. Ma to na celu maksymalizowanie sukcesów zabawy, dbanie o bezpieczeństwo fizyczne dziecka i organizowanie mu przestrzeni opartej na angażowaniu wszystkich zmysłów. Integracja sensoryczna jest specjalistyczną terapią zajęciową.






Bibliografia:
1. Söchting E., SI Therapie orginal, Warszawa, Seminar Institut 2017.
2. Biel L., Integracja sensoryczna, skuteczne strategie w terapii dzieci i nastolatków, Kraków, Wydawnictwo UJ 2015.


Marzena Agnieszka Łata
Logopeda, pedagog, specjalista w zakresie autyzmu. Posiada wieloletnie doświadczenie w zarządzaniu zasobami ludzkimi. Specjalizuje się w prowadzeniu szkoleń rad pedagogicznych, kadry zarządzającej, prowadzi mediacje, szkołę dla rodziców, trening zastępowania agresji. Pracuje metodami coachingowymi, jest doradcą w kompetencjach kluczowych. Prywatnie pasjonatka gór i pieszych wycieczek, uwielbia szkicować portrety w ołówku oraz czytać kilka książek równocześnie, łącząc thrillery psychologiczne, powieści biograficzne i inspirujące historie, których wspólnym mianownikiem jest wytrwałość, nadzieja i siła.