Kiedy nasze dzieci wchodzą w okres dojrzewania i fizycznie coraz bardziej upodobniają się do młodych dorosłych, często zaczynamy mieć w stosunku do nich oczekiwania, aby zachowywały się jak dorośli. Chcemy, aby były dojrzałe, odpowiedzialne, sumienne, panowały nad emocjami, podejmowały racjonalne i przemyślane decyzje itp. Jednak badania neurobiologów nad mózgiem nastolatka pokazują, że część mózgu odpowiadająca za realizację tych oczekiwań jest u niego skrajnie niedojrzała. Dlatego warto wiedzieć, co się dzieje w głowie nastolatka, zanim będziemy oczekiwać tego, co z punktu widzenia jego rozwoju jest mało zasadne.

Mózg nastolatka się zmienia

Okres dojrzewania to czas bardzo szybkich i gwałtownych zmian w strukturze mózgu nastolatka. Marek Kaczmarzyk metaforycznie mówi, że mózg nastolatka jest w ciągłej przebudowie i przypomina plac budowy. Oznacza to, że jedne połączenia neuronalne znikają, a na ich miejsce pojawiają się nowe, inne. To dlatego, kiedy wieczorem umówimy się z naszym dzieckiem, że następnego dnia pojedziemy na wycieczkę rowerową (a propozycja wspólnie spędzonego czasu – ku naszemu zdziwieniu – wyjdzie od nastolatka), rano – kiedy my jesteśmy zwarci i gotowi – nasze dziecko ze skwaszona miną może zapytać: “Naprawdę muszę z Wami jechać? Nie mogę po prostu zostać w domu i odpocząć?”.

Okres dojrzewania – co się dzieje z mózgiem

Dlaczego tak się dzieje? W ciągu nocy doszło w mózgu dziecka do zmiany neuronalnej, która skutkuje nie tyle zmianą zdania, tylko tym, że to mózg naszego dziecka się zmienił. Nastolatek nie robi nam na złość, nie wystawia na próbę, nie sprawdza nas. Okazuje się, że najbardziej wrażliwy okres zmian w mózgu nastolatka przypada na 12-17 rok życia. Jest to bardzo krótki okres 5 lat, w którym dochodzi do ostrej selekcji międzyneuronalnej. Około 80% połączeń neuronalnych ulega zmianie. Są tworzone nowe połączenia, a przycinane stare. Często to przycinanie synaps wymyka się spod kontroli i zbyt wiele połączeń ulega skasowaniu, szczególnie, kiedy nastolatek doświadcza trudnych, traumatycznych zdarzeń. Pamiętajmy, że to, czy dane zdarzenie będzie ocenione jako trudne, jest sprawą bardzo indywidualną. Wielu lekarzy psychiatrów nie bez powodu nazywa – i porównuje – okres dojrzewania nawet do „łagodnej psychozy”. Jest to niejako cena, jaką nastolatek płaci za uporanie się z niezależnością i koniecznością separacji do rodziców.

Czy nastolatek potrafi myśleć racjonalnie?

Kora przedczołowa to najmłodsza część naszego mózgu. Nazywana też jest mózgiem ludzkim lub mózgiem racjonalnym. To ona pełni kluczową rolę w potencjale poznawczym większości umiejętności kognitywnych. Umiejętności kognitywne – zwane też inteligencją kognitywną – to zdolność do skutecznego myślenia, szczególnie w trudnych i nieprzewidywalnych sytuacjach. Dzięki inteligencji kognitywnej wykorzystujemy swoją wiedzę zdobytą w wyniku doświadczenia do podejmowania służących nam decyzji. Wymaga to jednak umiejętności stawiania celów, planowania, ustalania priorytetów. Ta część mózgu naszego nastolatka ciągle dojrzewa. Najnowsze badania mówią, że nawet do 25-30 roku życia. To dlatego nastolatek nie potrafi dokonać pewnych przemyśleń, czynności.

Trudne dla niego będą:

• Racjonalne odbieranie bodźców z otoczenia, przemyślenie tego, co się dzieje.

• Zastanowienie się i podjęcie decyzji. Tworzenie ciągów przyczynowo-skutkowych zdarzeń jest ciągle w powijakach. Nastolatek ma kłopot z planowaniem, wyznaczaniem celów czy ustalaniem priorytetów.

• Zauważenie pewnej regularności w świecie, która daje człowiekowi możliwość planowania i przewidywania tego, co się może zdarzyć, a co za tym idzie – przewidywania następstw swoich działań i dokonywania przemyślanych wyborów.

• Kontrolowanie i nadzorowanie układu emocjonalnego (mózg limbiczny) – czyli panowanie na swoimi szczególnie skrajnymi emocjami i nieuleganie nim w postaci rozregulowania emocjonalnego. Aby doszło do samoregulacji, muszą być w pełni rozwinięte i sprawne płaty czołowe.

• Dokonywanie refleksji i autorefleksji swoich zachowań i to dlatego na nasze pytanie „Dlaczego to zrobiłeś?” odpowiedź brzmi „Nie wiem, tak wyszło”.

To oczywiście nie jest żadne usprawiedliwienie i nie chodzi tu o to, żeby machnąć ręką i powiedzieć „No cóż, on ma niedojrzałe płaty czołowe i dlatego tak się zachowuje”. Wiedza o rozwoju mózgu nastolatka pozwala zrozumieć nam pewne jego zachowania i nie brać ich do siebie, ale też nie obwiniać za nie dziecka. Ponieważ kora czołowa dojrzewa najpóźniej, to niejako rodzic jest takim płatem czołowym dla swojego dziecka, zanim w jego mózgu nie wytworzą się wszystkie połączenia i nie będą gotowe do samodzielnego działania. Mówi się o tzw. „mózgowym Wi-Fi”. To dlatego nastolatek ciągle potrzebuje swoich rodziców, choć swoim zachowaniem może pokazywać coś innego. Nie dajmy się zwieść. Im trudnej dla nas zachowuje się nasze dziecko, tym bardziej potrzebuje naszego wsparcia w postaci wysłuchania, zrozumienia. Tym bardziej potrzebuje naszej obecności w jego życiu.

Przejdź do drugiej części artykułu >>





Źródła:

1. Mózg nastolatka. Frances Jensen i Amy Nutt. Wydawnictwo AB. Warszawa 2014.
2. Materiały z konferencji Nastolatki. Jak mówić i słuchać ,żeby się z nimi dogadać. Edukacja 2021.


Marzena Jasińska
Trener, dyplomowany coach, doradca rodzinny. Od lat wspiera rodziców w konsultacjach indywidualnych oraz warsztatach psychoedukacyjnych. Swoją pracę opiera na filozofii Jespera Juula, założeniach Rodzicielstwa Bliskości oraz Porozumienia Bez Przemocy. Specjalizuje się w zakresie neurodydaktyki oraz uczenia się uczniów. Ekspert rozwoju osobistego, komunikacji, negocjacji. W swojej pracy zajmuje się także tematyką mediacji szkolnych, procesów grupowych, zarządzania zmianą w organizacji i zarządzania zespołem. Prywatnie mama dwóch dorosłych synów.