„Mamo, a w Internecie napisali, że od przyszłego tygodnia wraca nauka zdalna! Tato, a wiedziałeś, że koty to największe szkodniki na Ziemi? To nie jest bzdura! Przeczytałem to w Internecie!”. Dzisiejszym rodzicom nie jest łatwo. Dzieci z każdej strony bombardowane są informacjami, z których wiele to po prostu wytwory wyobraźni autorów. Na szczęście ani dzieci, ani rodzice nie są bezradni wobec fake newsów, bo tak zwykle określa się fałszywe wiadomości pojawiające się w sieci i tworzone tylko po to, by wprowadzić odbiorców w błąd.

Jak rozpoznać fake newsy

Aby wyposażyć swoje dziecko w cenną umiejętność omijania pułapek fałszywych wiadomości, musisz stać się ekspertem w rozpoznawaniu sygnałów alarmowych. Co to za sygnały?

• Brak źródła danych. Autor pisze, że „60% uczniów uważa matematykę za trudną, więc prawdopodobnie w przyszłości zniknie ona z puli przedmiotów maturalnych”. Brak informacji, kto wykonał badania, na jakiej próbie badawczej (może matematykę za trudną uważa tylko autor tekstu i jego koledzy), w jakim okresie, w jaki sposób wyliczono te 60%, a tym bardziej kto z władz powiedział (i w jakiej sytuacji), że ten przedmiot ma zostać usunięty z matury. Za dużo tu niewiadomych. Informacja nie jest wiarygodna. Uczniowie, którzy nie lubią matematyki, ucieszyli się przedwcześnie. 

• Temat i sposób prezentacji budzi wiele emocji. Przykład: „Od września zabronione będzie wychodzenie na spacer z psami, bo miasta nie chcą dłużej ponosić kosztów sprzątania”. Łatwo sobie wyobrazić, jak na takiego newsa zareagowaliby właściciele czworonogów. Oburzyliby się, zaczęli pisać komentarze w Internecie, może nawet doszłoby do protestów społecznych… I o to chodzi autorowi tego fake newsa. O wywołanie paniki i ruchu w Internecie.

• Informacja zawiera sugestie na temat tego, że jest dostępna tylko dla wtajemniczonych, np. „Nikt Wam o tym nie powie. Szczepionki na grypę powodują łamliwość kości u starszych ludzi. Ostrzeż babcię!”. Ten fake news został wyjątkowo przebiegle skonstruowany. Odnosi się do emocji („ostrzeż babcię” – większość ludzi kocha swoich bliskich, a starsze osoby wydają się szczególnie bezbronne), nawiązuje do sceptyzmu niektórych odbiorców wobec nauki („szczepionki na grypę” sugerują niektórym osobom spisek koncernów farmaceutycznych), a do tego zawiera frazę, która odbiorcy pozwala poczuć się lepszym od innych („nikt Wam tego nie powie”). Fake news idealny. Gdyby nie był tak szkodliwy.

• Tekst umieszczony jest na podejrzanych stronach o nietypowych rozszerzeniach, które sugerują, że serwery znajdują się w egzotycznych, leżących daleko od Polski krajach.

• W treści pojawiają się błędy składniowe, a nierzadko także ortograficzne. Wynikają one z tego, że wiele z fake newsów tłumaczonych jest automatycznie przez boty.

No dobrze, ale skoro już i Ty, i Twoje dziecko nabraliście podejrzeń, że macie przed sobą fake newsa, to co zrobić dalej?

Co robić z fake newsem

• Nie powielaj (poprzez przesyłanie dalej) wątpliwych treści. Jeśli dostałeś je od znajomego, napisz do niego, że wydaje Ci się, że może to być fake news i zatrzymaj w ten sposób łańcuszek.

• Przeczytaj uważnie dane o stronie, na której opublikowano tekst. Dowiedz się, gdzie mieści się siedziba (i czy w ogóle ma realny adres czy jest tylko przestrzenią wirtualną), kto finansuje tę organizację, czy wcześniej na tej stronie publikowano podobne treści, czy artykuły są podpisane, kim są autorzy i jakie mają kompetencje, żeby wypowiadać się na ten temat.

• Zweryfikuj źródła, na które powołuje się autor, chociażby przez wpisanie frazy do wyszukiwarki. Jeśli na stronie czytasz, że „rozwodzi się 30% małżeństw, które mają jedno dziecko”, wrzuć to zdanie w wyszukiwarkę i sprawdź, czy naprawdę ktoś kiedykolwiek prowadził takie badania, jaka była próba badawcza itd.

• Nie wdawaj się w dyskusję pod kontrowersyjnym artykułem. Wiele fake newsów powstaje tylko po to, żeby wygenerować sztuczny ruch (tzw. klikalność) w sieci. Odpisując (nawet tylko w sposób: „To fake news”), realizujesz cel autora.

• Jeśli treści są wyjątkowo kontrowersyjne (np. obrażają pewne grupy społeczne), napisz do administratorów strony, zgłaszając im niewłaściwe treści i żądając usunięcia takich zapisów.

W dzisiejszych czasach każdy może stworzyć fake newsa

Młodzi ludzie często nie zdają sobie sprawy z tego, że dziś każdy może być autorem informacji, która nabierze popularności i jako news obiegnie świat. Pokaż dziecku, jakie to łatwe. Wejdźcie wspólnie na stronę: www.breakyourownnews.com, na której użytkownicy tworzą wyglądające na pierwszy rzut oka bardzo wiarygodnie treści newsowe. Mogą je też uzupełniać materiałami wizualnymi. Wyślijcie stworzonego wspólnie „newsa” do bliskiej osoby (np. cioci, taty itd.). Czy ta osoba w pierwszej chwili się nabrała? Wspólnie przeanalizujcie, co w tym pomogło – i jak uniknąć podobnych pułapek w przyszłości.

Dlaczego fake newsy są szkodliwe

Młodzi ludzie czasami mówią, że w tym, że przypadkowo roześlą nieprawdziwe treści, nie ma nic złego. Bagatelizują problem, tłumacząc, że to „tylko zabawa”. Tymczasem niektóre fake newsy są po prostu szkodliwe. Jeśli odnoszą się do zdrowia (np. rzekomego niebezpieczeństwa związanego z używaniem przepisanych przez lekarza leków), mogą wpłynąć na czyjąś decyzję o zaprzestaniu terapii – i przez to przyczynią się do pogorszenia stanu zdrowia. Fake newsy są też elementem polityki dezinformacyjnej prowadzonej podczas wojny. Wpływają na wywołanie paniki, zmieniają decyzje gospodarcze (mogą nasilać inflację, powodować sezonowy wzrost cen określonych produktów itd.), bezpośrednio przyczyniają się do destabilizacji całych państw. Dlatego z fake newsami w przestrzeni publicznej trzeba walczyć. A to nie uda się bez edukacji młodego pokolenia.





Lilka Poncyliusz-Guranowska
Anglistka oraz absolwentka Wydziału Dziennikarstwa i Nauk Politycznych Uniwersytetu Warszawskiego, nauczyciel dyplomowany, egzaminatorka i autorka wielu pozycji (w tym trzech książek) z zakresu metodyki nauczania języka angielskiego i komunikacji międzyludzkiej. Prywatnie mama dwójki nastolatków. Jej scenariusz lekcji poświęconej zwalczaniu fake newsów w przestrzeni publicznej uzyskał wyróżnienie w konkursie „Edukacja jutra” na scenariusz poświęcony tej tematyce. Nagrała również webinarium dla nauczycieli o uczeniu rozpoznawania fake newsów w szkole.