Nasze funkcjonowanie w życiu dorosłym zależy w znacznej mierze od tego, czego doświadczam w dzieciństwie i w okresie młodzieńczym. To wtedy budujemy obraz świata i zajmujemy w nim miejsce, które wydaje się nam właściwe. Tam tkwi źródło naszej siły, ale też kompleksów, mocnych i słabych stron.

Jesteśmy stadni, bez drugiego nie funkcjonujemy. Prawda o nas jest wypadkową tego, co myślimy o sobie sami i tego, co myślą o nas inni. Samoświadomość budujemy stopniowo w oparciu o informacje o nas otrzymywane od otoczenia, akceptujemy swój wygląd, oceniamy własne możliwości, zdolności, intelekt, „odbijając się” w spojrzeniu otaczających nas osób. Wtedy uczymy się relacji z ludźmi.
Poza genotypem, przeżycia i doświadczenia okresu dziecięcego i adolescencji kształtują naszą osobowość i decydują o przyszłym losie. Eric Berne nazywa ten proces „skryptem życiowym” i definiuje go następująco:

„Plan życiowy ukształtowany w dzieciństwie, wzmocniony przez rodziców, uzasadniony kolejnymi wydarzeniami, którego punktem kulminacyjnym są dokonywane wybory.”¹

Skoro tak budujemy zręby przyszłości – jak kania dżdżu potrzebujemy w okresie dojrzewania zdrowiej grupy rówieśniczej…

Nasza klasa

Klasyczną grupą jest klasa szkolna. Ma ona zapewne największe znaczenie, ponieważ jest środowiskiem długo towarzyszącym młodemu człowiekowi i systematycznie oddziałuje na budowany przez niego obraz świata i samego siebie. Klasa jako grupa jest miejscem współdziałania, budowania relacji, ścierania się postaw i poglądów, dyskusji, tolerowania się wzajemnie, uczenia się asertywności i empatii – słowem – miejscem społecznego dojrzewania. 

Analizując opisane powyżej uwarunkowania, trudno nie zauważyć, jak ważne zadanie ma tu do wykonania nauczyciel-wychowawca. Dobrze pojęta rola wychowawcy jest moim zdaniem rolą moderatora procesów grupowych w klasie. Niezbędna jest tu wiedza nauczyciela o tym, jak funkcjonuje grupa i psychologicznych uwarunkowaniach rozwoju, o znaczeniu ról grupowych, możliwych procesach wykluczania oraz praktyczne jej stosowanie – czyli stałe monitorowanie zjawisk zachodzących w klasie, podejmowanie działań zapobiegających wykluczeniu i szybkie, trafne reagowanie na każdy przejaw odrzucenia, wykluczenia.

Pomocny może być artykuł Sylwii Jaskulskiej i Wiesława Polesiaka „Wykluczenie rówieśnicze” . Autorzy dokonują w nim szczegółowej analizy zjawiska wykluczenia z grupy rówieśniczej i definiują go jako proces:

• dynamiczny i wielowymiarowy, to zjawisko kumulatywne prowadzące do wielowymiarowej deprywacji;

• przejawiający się brakiem lub niewystarczającym poziomem uczestnictwa w głównym nurcie życia grupy rówieśniczej lub społeczności;

• grożący zerwaniem więzi rówieśniczych, rodzinnych, społecznych, utratą poczucia sensu życia i zaburzeń w budowaniu tożsamości osobistej i społecznej;

• niosący z sobą zagrożenie związane z powielaniem modelu zachowań i przenoszeniem pewnych mechanizmów przystosowania na dalsze etapy życia i rozwoju;

• grożący konsekwencjami o ponadczasowym charakterze³.

Zapobieganie wykluczeniu może następować przede wszystkim poprzez integrację zespołu i pracę „na wartościach”. To wartości pozwalają nam dobrze funkcjonować w życiu społecznym. 

Moja praktyka

Tu podzielę się swoim doświadczeniem. Proponuję przeprowadzić z klasą warsztatowo spotkanie na temat wartości, które możemy uznać za wspólne. Poniżej „przepis” na taką lekcję.

1. Powiedz klasie, że chcesz, by byli wspaniałą grupą, w której każdy ma coś do zrobienia i jest ważny.
2. Przygotuj „paletę” wybranych wartości, które chcesz uwspólnić – np. dobro, współpraca, empatia, wzajemne zrozumienie, wzajemna pomoc, tolerancja, szacunek, cierpliwość, dialog, asertywność… Niech będą napisane na dużych arkuszach, na których będzie miejsce, by zapisać ich znaczenie. 
3. Poproś, by uczniowie w dwójkach lub trójkach przedyskutowali zbiór wartości i zdefiniowali dwie z nich (uczniowie mogą wylosować konkretne, by powstały definicje wszystkich ważnych pojęć). 
4. Poproś, by definicje pojawiły się na planszy i były zapisane czytelnie. 
5. Przeprowadź dyskusję z klasą nad każdą propozycją definicji, by ich rozumienie było jak najbardziej wspólne. 
6. Umówcie się na wybór pięciu, których stosowanie może najlepiej wpłynąć na dobre relacje w grupie.  
7. Uzgodnij z uczniami, gdzie zostaną wyeksponowane wybrane wartości – odwołujcie się do nich często, gdy będą pojawiały się problemy w klasie.

Powyższa propozycja nie zapewni, że w klasie nie dojdzie nigdy do problemu wykluczenia – jest jednak dobrym początkiem i przykładem jednego z właściwych działań „prewencyjnych”. Lepiej przecież zapobiegać niż leczyć. Deklarować to jedno, czynić to drugie, jednak rozmowa o wartościach i wyjaśnianie uczniom, że leżą one u podstaw relacji międzyludzkich, to dobry kierunek pracy wychowawczej. Nie bez przyczyny. 

Wychowawca pragnący mieć wgląd w procesy grupowe może ulegać pokusie prowadzenia badań socjometrycznych – mogę tylko apelować o rozsądne, przemyślane narzędzia. Nie wszystkie narzędzia dostępne dla nauczyciela są bezpieczne dla ucznia. Na pewno wykorzystanie wyników takich badań musi być wewnętrzne, na użytek nauczyciela-wychowawcy, bez publikowania i omawiania na forum. Celem takich analiz powinien być wyłącznie wgląd wychowawcy w relacje między uczniami i delikatne reagowanie na ewentualne, ujawnione w badaniu problemy. Nie można wyników podobnych badań omawiać z uczniami i rodzicami w sposób wskazujący nieakceptowanie konkretnych uczniów w klasie, ponieważ stawiałoby to ucznia w sytuacji napiętnowania czy trudnych do przewodzenia reakcji otoczenia.

Ankieta

Poniżej propozycja narzędzia stosowanego w mojej praktyce, opartego na własnych wnioskach wynikających z lektury i licznych szkoleń na ten temat. 

Wprowadzenie do ankiety.

Drodzy Uczniowie/Uczennice – proszę o wypełnienie poniżej ankiety, która pomoże mi jako wychowawcy lepiej zaplanować pracę z Wami. Zebrane dane nie będą nikomu udostępniane. Zależy mi na wypowiedzi każdego z Was, ponieważ każdy jest ważną częścią klasy.

Proszę wstawić znak +, ++ lub +++ w zależności od tego, jak nasilone są Twoje relacje z Kolegą/Koleżanką (mniejsze nasilenie – jeden plus, większe dwa plusy, jeszcze większe trzy plusy, brak znaku/puste miejsce – jeśli wcale nie masz relacji z Kolegą /Koleżanką).

Wierzę, że wypełnisz ankietę zgodnie z tym, jakie naprawdę są Twoje relacje z Kolegami i Koleżankami w klasie.

Bardzo dziękuję za współpracę i zaufanie.


Oprac.własne. Pytania (najlepiej neutralnie, niesugerujące oceny osoby)


Zebranie danych z całej klasy pomoże wychowawcy zrobić profil każdego ucznia/uczennicy i wyciągnąć wnioski o relacjach panujących w klasie.

Nietrudno będzie stwierdzić, czy Kasia (i każda kolejna osoba) jest akceptowana jako partnerka do pracy grupowej czy ma z kim porozmawiać, ma relacje wychodzące poza szkołę.

Postępowanie wychowawcy w sytuacji, gdy dostrzeże problem z akceptowaniem któregoś z uczniów, musi być wyjątkowo taktowne i przemyślane. Kasia, która – jak może się okazać po analizie wyników ankiety – rozmawia rzadko z kimkolwiek w klasie, może być wsparta poprzez skierowana co jakiś czas do niej i koleżanki prośbę o przyniesienie na następne zajęcia potrzebnych pomocy, zebranie jakichś informacji, przygotowanie materiałów. Taka reakcja nauczyciela (pozbawiona komentarza czy nawiązania do wyników ankiety) może w dość naturalny sposób stworzyć warunki do nawiązania kontaktu, relacji.

Jeśli w wyniku analizy ankiety wychowawca dostrzeże poważny problem (Kasia nie dostaje żadnego plusa lub jest ich bardzo mało) – na pewno jest zobowiązany do zintensyfikowania działań, bacznej obserwacji, być może włączenia specjalistów. Jestem pewna, że bez prowadzenie badań podobnych jak opisane powyżej wychowawca często nie ma wcale świadomości, że jest w klasie uczeń lub uczennica przeżywająca sytuacje odrzucenia, narażony na wszystkie opisane wyżej konsekwencje tego zjawiska.

Sądzę, że wychowawca każdego dnia może zrobić z klasą duży krok w kierunku akceptowania siebie nawzajem przez uczniów. Zjawisko wykluczenia może przybrać różne formy, w skrajnej postaci przejawiać się może nawet jako nękanie (bullying), co jest szczególnie groźne i destrukcyjne. „Bullying to pojęcie bardzo pokrewne z mobbingowi. Ogólnie mianem tym określa się tyranizowanie, zastraszanie bądź napastowanie jakiejś osoby. Bullying to zachowania powtarzalne, trwające przez dłuższy czas, które mają doprowadzić do szkód psychicznych lub fizycznych u jego ofiar. Między jednak mobbingiem a bullyingiem jest pewna drobna różnica: otóż pierwszy z wymienionych poprzedzony jest zwykle jakimś konfliktem, drugi natomiast rozpoczyna się zazwyczaj bez żadnej prowokacji.”

Wychowawca i nauczyciel musi wykazywać wrażliwość i podejmować podobne jak opisane wyżej działania, by uniknąć lub zminimalizować zagrożenie występowania tak skrajnych zachowań.


Barbara Bandoła
Jako nauczycielka pracuje 33 lata, od 26 lat kieruje szkołami. Absolwentka Wydziału Filologicznego UŚ (filologia polska), oligofrenopedagog, szkolny organizator edukacji. Ekspert w systemie awansu zawodowego nauczycieli i wykładowca studiów podyplomowych dla nauczycieli (przygotowanie pedagogiczne, organizacja i zarządzanie oświatą). Współorganizatorka Ogólnopolskich Konferencji Filozoficznych dla Nauczycieli (Stowarzyszenie „Drogami Tischnera”). Członek OSKKO.


¹ Eric Berne, Dzień dobry … i co dalej? za: Steward, Jones, Analiza transakcyjna dzisiaj. Dom Wydawniczy REBIS sp. Z o.o., Poznań 2016. ISBN 978-83-7818-739-4, s. 130.
²Jaskulska S., Poleszak W., Wykluczenie rówieśnicze [w:] Wychowawcze i społeczne kompetencje współczesnych nauczycieli, red. Pyżalski J. Wyd. theQ audio, Łódź 2015. ISBN 978-83-94142-8.
³Op.ct. s.156