Uczniowie z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu lekkim realizują tę samą podstawę programową kształcenia ogólnego, co ich rówieśnicy. W opanowaniu treści i umiejętności napotykają na wiele trudności, które są wynikiem ich niepełnosprawności. Nie jest ona chorobą, nie jest też zaburzeniem psychicznym. Jest stanem, który ujawnia się w rozwoju dziecka.

Niepełnosprawność intelektualna diagnozowana jest przez specjalistów w powiatowych/miejskich zespołach do spraw orzekania o niepełnosprawności, a na potrzeby szkoły/przedszkola  w poradniach psychologiczno-pedagogicznych, które wystawiają orzeczenia o potrzebie kształcenia specjalnego, na podstawie których placówki organizują procesy edukacyjne dla tych uczniów. Ważnym aspektem organizacji pracy dydaktycznej z uczniem jest ograniczenie treści do podstawy programowej, a nie wymaganie, często bardzo rozbudowanych, treści programowych. Dostosowanie powinno dotyczyć tych wymagań, do których spełnienia potrzebne są umiejętności czy kompetencji zaburzone u ucznia z niepełnosprawnością intelektualną. Więcej na ten temat można przeczytać w artykule: „Uczeń niepełnosprawny intelektualnie w stopniu lekkim“.

Najczęstsze problemy uczniów z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu lekkim w szkole

Podstawowym problemem i dużym wyzwaniem dla nauczycieli jest znaczne obniżenie ogólnego poziomu funkcjonowania intelektualnego, co skutkuje kłopotami w opanowaniu treści i umiejętności opisanych w podstawie programowej. Szczególnym kłopotem będą treści o wysokim poziomie abstrakcji.

Niepełnosprawności intelektualnej towarzyszą deficyty w zakresie zachowań adaptacyjnych (głównie niezależności i odpowiedzialności). To powoduje, że uczniowie ci są bardzo bierni w trakcie zajęć edukacyjnych, nie wykazują aktywności, wymagają stałego motywowania, przypominania, zwracania uwagi na momenty „wyłączania się” dziecka/nastolatka z pracy nad zadaniem.

W bezpośrednim kontakcie (bez głębszej znajomości osoby) niepełnosprawność w stopniu lekkim nie jest zauważalna. Osoby te posługują się językiem na tyle sprawnie, że potrafią funkcjonować w różnych sytuacjach, zadbać o siebie, załatwiać podstawowe sprawy w urzędach, korzystać z urządzeń multimedialnych itp. Jednak pogłębiony kontakt pozwala dostrzec niedokładność i nieprecyzyjność w określeniach, powierzchowne wyobrażenia, mały zasób słownictwa, trudności z wypowiadaniem myśli i formułowaniem wypowiedzi, kłopoty z analizą i syntezą, gubienie się przy większej ilości faktów, zapominanie, kłopoty z pamięcią logiczną, przy stosunkowo dobrej mechanicznej, ale słaba pamięć krótkotrwała.

Trudność tym uczniom sprawia myślenie konkretno-wyobrażeniowe, sytuacyjne, mają małą samodzielność myślenia – wykazują zależność w myśleniu, przejawiają problemy z wnioskami. Zaobserwować u nich można utrudnienia w rozróżnianiu barw, kształtów, struktury powierzchni, z wyodrębnianiem elementów z całości.

Pojawiają się też zaburzenia koncentracji uwagi, łatwość rozpraszania. Uczniowie ci uczą się wolno, mechanicznie zapamiętują bez zrozumienia, małe zainteresowanie aktywnością poznawczą i intelektualną.

Często dotyczy ich obniżona samoocena i słabe poczucie wartości ze względu na stałe porównywanie się z innymi uczniami.

Rozwiązania przydatne w pracy dydaktycznej z uczniem z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu lekkim

• Wizualne pomoce dydaktyczne: plakaty, plansze, notowanie graficzne, instrukcje, przewodniki, piktogramy, kolorowe karteczki samoprzylepne, zakreślacze.

• Prezentacje, krótkie filmy, modele, okazy, jeśli to możliwe przedmioty, które są związane z treściami, metody poglądowe, metody aktywne.

• Ograniczanie obszernych wyjaśnień słownych i pisemnych, na rzecz kart pracy połączonych z wizualizacjami.

• Dodatkowe wyjaśnianie treści abstrakcyjnych.

• Przygotowanie krótkich tekstów do czytania (albo odsłuchania z równoczesnym czytaniem) lub treści zadań matematycznych wykorzystujących zainteresowania ucznia.

• Czytelne materiały z dużą ilością elementów graficznych.

• Umożliwianie pracy w małych grupach, korzystania ze wsparcia kolegów.

• Stopniowanie trudności.

• Plan działań na początku lekcji, instrukcje, notatki graficzne jako przewodniki po lekcji, stosowanie powtórzeń, ciągła kontrola działań ucznia.

• Upewnianie się, że uczeń rozumie treść zadania czy polecenie.

• Dzielenie pracy na etapy.

• Chwalenie za postęp, nie tylko za efekt.

• Ustalony znak dłonią: „obudź się” lub „wróć do przerwanego zadania”.

• Zwracanie uwagi na spójność wypowiedzi ucznia, trzymanie się tematu.

• Im młodszy uczeń, tym więcej doświadczeń z manipulowaniem przedmiotami, porównywania, przeliczania konkretów, orientacji w przestrzeni, wyszukiwania podobieństw i różnic.

• Akcentowanie związku nabywanej wiedzy z praktycznym wykorzystywaniem w różnych sytuacjach życia codziennego.

• Częste powtarzanie.

• Ustalanie regularnych powtórek tak, aby uczeń mógł wracać do już opanowanych treści, co wzmocni zapamiętywanie.

• Wydłużenie czasu pracy lub zmniejszanie ilości zadań w pracach sprawdzających.

• Dostosowanie sprawdzianów i prac sprawdzających (karty pracy, ustne odpowiedzi z pomocą nauczyciela, z notatką, planem wypowiedzi).

• Jasne i zrozumiałe kryteria oceniania, znane uczniowi przed rozpoczęciem pracy nad nowymi zagadnieniami.

• Uczenie tworzenia notatek graficznych stanowiących instrukcje do zadań.

• Włączanie ucznia do działań w klasie lub szkole, pozwalających przeżyć sukces: konkursy niewymagające wiedzy (np. plastyczne), zawody sportowe, dyżury, gazetki, akcje różnego typu, itd.

Ograniczenia w sferze emocjonalno-społecznej

Każdy uczeń z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu lekkim jest inny, podobnie jak różne są dzieci/nastolatki – rówieśnicy. Mimo pewnych podobieństw, szczególnie w zakresie deficytów intelektualnych, w kompetencjach emocjonalno-społecznych i komunikacji mogą już bardzo znacząco się różnić. Zależne jest to zarówno od cech indywidualnych dziecka, jak i od stymulacji w środowisku rodzinnym.

Będą więc uczniowie, którzy świetnie funkcjonują w grupie rówieśniczej. Którzy mimo kłopotów intelektualnych, osiągają sukcesy na innych polach i myślą o sobie pozytywnie, mają adekwatne do możliwości wyobrażenie o sobie. Akceptują swoje ograniczenia intelektualne, skupiają się na radości, którą przynoszą im inne działania. Myślą o sobie pozytywnie, mają aspiracje na miarę swoich możliwości. Są zrównoważeni emocjonalnie, aktywni, towarzyscy, łatwo nawiązują kontakty z innymi.

Ale będą też tacy, którzy mają poważne kłopoty z interakcjami, wycofani, bierni, nadpobudliwi emocjonalnie, z niskim poczuciem wartości i zaburzoną samooceną. To utrudnia im procesy przystosowania się do środowiska, nawiązywania relacji zarówno z rówieśnikami, jak i dorosłymi. Występujące wraz z niepełnosprawnością intelektualną wyraźne osłabienie uczuć wyższych powodować będzie niestałość emocjonalną, niepokój, lęki, impulsywne reakcje, skłonność do skrajnych stanów emocjonalnych (od radości do złości w jednej chwili). Może pojawić się agresja w zachowaniach. Szczególnie w sytuacjach, gdy coś dzieje się nie po myśli tego ucznia.

Inne problemy wpływające na zachowanie:

• Mają ograniczoną zdolność do samokontroli.

• Często występują u nich zakłócenia w relacjach z osobami z najbliższego otoczenia (rodzice, rodzeństwo, dziadkowie).

• Słaba empatia uniemożliwia im rozpoznawanie potrzeb innych ludzi, co wpływa na relacje.

• Nie rozumieją motywów działania innych osób, relacji pomiędzy ludźmi, sposobu myślenia, działania, wszystko rozpatrują z perspektywy swoich korzyści.

• Słabo (często błędnie, ponieważ koncentrują się na szczegółach), oceniają sytuacje społeczne, są podatni na manipulację.

• Poważne kłopoty z planowaniem i rozpatrywaniem działania z uwzględnieniem skutków (może skutkować angażowaniem się w niebezpieczne działania).

• Swoje problemy rozwiązują, prosząc o pomoc lub czekając na pomoc innych.

• Sądy o świecie i ludziach, prymitywne, ograniczone, bez uwzględniania szerszej perspektywy czy kontekstu.

Rozwiązania przydatne w pracy wychowawczej z uczniem z niepełnosprawnością intelektualną

• Podejmowanie tematów związanych z oceną sytuacji, emocji własnych i innych osób,.

• Skłanianie do refleksji nad skutkami podejmowanych decyzji i działań, także społecznych, relacyjnych.

• Poszerzanie kontekstu w prezentowanych przez ucznia sądach, aby umożliwić mu lepsze rozumienie sytuacji społecznych.

• Ćwiczenie technik samokontroli (ćwiczenia oddechowe, relaksacyjne, przesypywanie piasku, bawienie się wodą, itd.).

• Ćwiczenie umiejętności społecznych.

• Ćwiczenie strategii rozwiązywania problemów własnych.

Maria Tuchowska
Nauczyciel dyplomowany, polonista i teolog. Posiada wieloletnie doświadczenie w pracy z dziećmi i młodzieżą w placówkach integracyjnych różnego poziomu, edukator, coach, przeprowadziła ok. 600 szkoleń z zakresu kompetencji psychospołecznych nauczycieli, prawa oświatowego, pracy z dziećmi i młodzieżą z różnego typu zaburzeniami. Specjalizuje się również w tematyce dotyczącej zagadnień związanych z obecnością rodziców w szkole.