Niepełnosprawność intelektualna jest diagnozowana na czterech poziomach (lekki, umiarkowany, znaczny i głęboki). W szkołach ogólnodostępnych uczą się uczniowie z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu lekkim (w skali Wechslera od 69 – 55 pkt.), realizujący podstawę programową kształcenia ogólnego. Uczniowie tacy wymagają  wsparcia w zakresie dostosowania wymagań edukacyjnych, form i metod pracy.

Artykuł jest czwartą częścią cyklu poświęconego uczniom ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi #uczeń ze SPE.

Rozpoznanie

Wg ICD-10 (Międzynarodowa Klasyfikacja Chorób i Problemów Zdrowotnych) niepełnosprawność intelektualna to (…) “zahamowanie lub niepełny rozwój umysłowy, wyrażający się przede wszystkim w upośledzeniu umiejętności, które ujawniają się w okresie rozwojowym i stanowią o ogólnym poziomie inteligencji, tzn. zdolności poznawczych, mowy, motorycznych i umiejętności społecznych. Może występować samodzielnie lub z innymi zaburzeniami psychicznymi i fizycznymi.” Niepełnosprawność intelektualna nie jest chorobą w sensie medycznym ani zaburzeniem psychicznym. Jest stanem ujawniającym się w zachowaniu jednostki.

Przygotowując Indywidualny Program Edukacyjno-Terapeutyczny (IPET), ważne będzie, aby oprzeć go na kilku podstawach. Oczywiście na Orzeczeniu PPP – jednak ono nie jest odnawiane co roku i stanowi ogólne wytyczne. Dlatego istotna jest także rzetelna  Wielospecjalistyczna Ocena Funkcjonowania Ucznia (WOFU), z której wnioski uwzględnione zostaną przy przygotowywaniu programu. Niezbędne będzie też systematyczne prowadzenie obserwacji pedagogicznych przez wszystkich nauczycieli pracujących z danym uczniem i wykorzystywanie ich do modyfikowania programu. Takie podstawy planowania i modyfikowania planów pracy z uczniem z niepełnosprawnością intelektualną pozwolą na skuteczne dopasowywanie metod i wymagań, ponieważ gwarantują elastyczne reagowanie na zmieniające się potrzeby ucznia. W obszarach obserwacji najczęściej opisywane są:

• rozwój fizyczny,
• percepcja zmysłowa,
• procesy zapamiętywania, myślenia i uwagi,
• poziom opanowania podstawowych technik szkolnych,
• komunikowanie się,
• radzenie sobie z emocjami i z rozwiązywaniem problemów,
• motywacja.

Organizacja przestrzeni sprzyjającej uczeniu się

Jak każde dziecko, uczeń z niepełnosprawnością intelektualną potrzebuje poczucia bezpieczeństwa. Budowane jest ono zarówno w relacjach z nauczycielem i rówieśnikami, jak i poprzez rozumienie procesu edukacyjnego. Jeśli nasz uczeń wie, co ma zrobić, aby osiągnąć wskazany cel i ma poczucie, że cały czas może skorzystać ze wsparcia, to jego zaangażowanie będzie wzrastać. Im więcej niepewności, tym więcej kłopotów emocjonalnych, które wpłyną negatywnie na motywację.

Ważnym czynnikiem budującym atmosferę sprzyjającą uczeniu się uczniów z niepełnosprawnością intelektualną jest poczucie wartości i obiektywna samoocena tych młodych ludzi. Jest to obszar pracy zarówno dydaktycznej, jak i wychowawczej, który wymaga od nauczyciela empatii oraz taktu pedagogicznego, aby dostosowania edukacyjne nie wpłynęły stygmatyzująco na ucznia. Wielu z nich dość szybko orientuje się, że ich możliwości intelektualne nie dorównują rówieśnikom, co mocno wpływa na ich poczucie wartości. Organizacja procesów edukacyjnych skupiona na indywidualizacji i dostarczaniu możliwości osiągania sukcesów na miarę ich możliwości może minimalizować ten destrukcyjny wpływ, wzmacniając mocne strony każdego ucznia w klasie. W wymiarze społecznym zawsze liczy się człowiek, a możliwości intelektualne służą realizacji jego celów życiowych, które są przecież bardzo różne u różnych osób.

Z praktycznych rozwiązań w tym obszarze mogą pomóc miejsce w klasie dość blisko nauczyciela – aby mógł wspierać i monitorować postępy w każdym zadaniu, a także minimalizowanie bodźców rozpraszających (nadmiar dekoracji w klasie, miejsce przy oknie lub obok akwarium, siedzenie bokiem do tablicy, a przodem do innych uczniów itd.). W zachowaniu nauczyciela ważne jest, aby był konkretny w wyjaśnieniach, a jeśli pojawiają się pojęcia abstrakcyjne – natychmiast tłumaczył, co znaczą. Dodatkowo nauczyciel powinien pamiętać o tym, że ci uczniowie rozumieją polecenia dosłownie, są bierni i łatwo się rozpraszają. Dlatego tak ważne są uważność i swoista czujność połączone z sympatią i akceptacją nauczyciela, które sprzyjają pozyskiwaniu wiedzy przez uczniów z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu lekkim.

Metody i techniki

Ze względu na najczęściej mechaniczne sposoby przyswajania wiedzy przez tych uczniów, dużą rolę będą odgrywać metody, które pozwolą zobaczyć nową wiedzą w konkretnych zastosowaniach (wizualizacje, plakaty, zestawienia, pokazy, ćwiczenia praktyczne, prezentacje, projekty itd.). Stosowanie notatek graficznych (wspólna w klasie, indywidualna w zeszycie) pozwala skuteczniej zapamiętać powiązania pomiędzy treściami i ułatwia odtworzenie wiedzy. Jest także wsparciem w rozumieniu powiązań pomiędzy czynnościami wykonywanymi na lekcji a realizacją celów, ponieważ na takich mapach pamięci uczniowie zapisują cele oraz wskaźniki ich realizacji i mogą samodzielnie sprawdzić, czy osiągają dany cel.

Ze względu na kłopoty z rozumieniem treści abstrakcyjnych, z logicznym myśleniem, planowaniem i rozumieniem przyczynowo-skutkowym, wsparciem będą różne techniki planowania pozwalające na dzielenie zadań na etapy, co ułatwia realizację indywidualnych celów edukacyjnych ucznia. Na przykład plany, mapy mentalne, spisy, instrukcje, terminarze itd. Dobrze jest także ustalić z uczniem jakiś sygnał, który pozwoli mu np. na kilka chwil wytchnienia, kiedy czuje się zbyt zmęczony, aby intensywnie myśleć. To może być gest – np. podniesiona ręka z wystawionym palcem wskazującym oznaczająca prośbę o chwilę odpoczynku. Korzystne jest też ograniczenie liczby zadań do wykonania, przy takim samym czasie jak dla reszty klasy. W procesie nauczania warto w kontekście tych uczniów ograniczyć do minimum treści abstrakcyjnych na rzecz konkretów zwiększających samodzielność w sytuacjach życiowych.

Wymagania edukacyjne

Dostosowując wymagania edukacyjne, nauczyciel powinien mieć na uwadze zarówno kłopoty w funkcjonowaniu poznawczym ucznia, jak i problemy z technikami szkolnymi i zachowaniami społecznymi. Stąd dostosowanie powinno uwzględniać (oczywiście po zweryfikowaniu do potrzeb konkretnego ucznia):

• Wydłużenie czasu pracy np. w formie: …wypełnia indywidualną kartę pracy, …na podstawie planu, instrukcji, …odpowiedź ustna (zamiast pisemna), …ocena na podstawie obserwacji wykonanego ćwiczenia itd.
• Komunikacja: …ze słownikiem pojęć przygotowanym przez nauczyciela, …po dodatkowych wyjaśnieniach, …korzystając z notatek, …na podstawie mapy mentalnej itd.
• Dzielenie materiałów na mniejsze partie: …w trzech etapach, …część I (II, III…), …po przeczytaniu wyznaczonych fragmentów, …po obejrzeniu fragmentów ekranizacji, …po obejrzeniu pokazu itd.
• Odwoływanie do konkretu: …w odniesieniu do doświadczenia, …jako komentarz do slajdów w przygotowanej przez nauczyciela prezentacji, …w formie podpisów do zdjęć (ilustracji), …na podstawie gotowego zestawienia itd.
• Wizualizacje: …z modelem bryły, …z częściowo uzupełnioną tabelą, …słucha, ogląda (zamiast: czyta), …z plakatem (mapą mentalną, wzorem, diagramem) itd.

Żeby być skutecznym w działaniu

Każdy uczeń potrzebuje przede wszystkim akceptacji. Jeśli nauczyciel w pełni akceptuje swoich uczniów, wspiera także siebie, ponieważ mniej jest wtedy obciążenia emocjonalnego, łatwiej uniknąć destrukcyjnych schematów myślenia, które wpływają na widzenie konkretnego ucznia przez pryzmat etykiet: trudny, wymagający od nauczyciela dodatkowej uwagi, słaby…

Uczniowie z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu lekkim mają swoje kłopoty, a my jesteśmy m.in. po to, aby w tych kłopotach im pomóc. Nie każdy w życiu musi i chce robić karierę naukową czy działać w branżach wymagających sprawności abstrakcyjnego i logicznego myślenia czy talentów do kierowania zespołem. Społeczeństwo przede wszystkim potrzebuje ludzi dobrze myślących o sobie i o innych, którzy w poczuciu szczęścia osobistego realizują własne cele życiowe. I w tym możemy tych uczniów z powodzeniem wspierać.


S. Pużyński J. Wciórka: Klasyfikacja zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania w ICD-10. Opisy kliniczne i wskazówki diagnostyczne. Wydawnictwo Vesalius, Kraków 2000, wyd.2




Maria Tuchowska
Nauczyciel dyplomowany, polonista i teolog. Posiada wieloletnie doświadczenie w pracy z dziećmi i młodzieżą w placówkach integracyjnych różnego poziomu, edukator, coach, przeprowadziła ok. 600 szkoleń z zakresu kompetencji psychospołecznych nauczycieli, prawa oświatowego, pracy z dziećmi i młodzieżą z różnego typu zaburzeniami. Specjalizuje się również w tematyce dotyczącej zagadnień związanych z obecnością rodziców w szkole.