Krytyczne myślenie to taki rodzaj kompetencji, który realizuje się w racjonalnym podejściu do rzeczywistości (do informacji, do argumentów rozmówcy, do posiadanej wiedzy itd.) Ponieważ emocje w mózgu pojawiają się szybciej niż refleksja intelektualna, naturalne jest, że człowiek reaguje emocjonalnie. Ćwiczenie krytycznego myślenia to stałe podejmowanie refleksji nad tymi reakcjami.

Przebodźcowanie informacjami - jak radzić sobie z ich nadmiarem

Żyjemy w świecie, w którym informacje nas dosłownie zalewają. Dostęp do nich stał się bardzo prosty. Dzieci rosną w przekonaniu, że nie trzeba niczego pamiętać, sprawdzać, weryfikować, bo „wujek Google wszystko wie” i natychmiast odpowie na postawione pytanie. Jednak Internet w odpowiedzi przytacza argumenty nie do pogodzenia. Skrajnie różne zdania mają często odniesienia do konkretnych źródeł, także naukowych. Jak więc poruszać się w takim świecie, w którym nic nie jest pewne, a fake newsy są wszechobecne? Pomóc może umiejętność krytycznego myślenia. Wymaga ona jednak nieustannego doskonalenia. Nie jest czymś naturalnym, trzeba włożyć w jej ćwiczenie wiele uwagi i wysiłku. Daje jednak możliwość satysfakcjonującego życia pośród szumu informacyjnego. Jak wesprzeć dzieci w rozwijaniu tej kompetencji? 

Przeszkody w krytycznym myśleniu

Jedną z podstawowych przeszkód w krytycznym myśleniu jest tzw. myślenie automatyczne, oparte na posiadanych schematach poznawczych, służące interpretacji codziennych wydarzeń. Jak działają? Np. osoba, która doświadczyła straty kogoś bliskiego w wypadku samochodowym może reagować ogromnym niepokojem i lękiem na każde spóźnienie członka rodziny, gdyż jej schemat poznawczy podsuwa takie interpretacje. Krytyczne myślenie może pomóc tej osobie w zminimalizowaniu lęków, podpowiadając, że nie musi być tak, jak jej się wydaje, a powody spóźnienia nie muszą być dramatyczne. Myślenie automatyczne nie wymaga właściwie wysiłku ani samokontroli – myśli te pojawiają się i przyjmowane są jako oczywiste. Krytycznie myśląca osoba musi podjąć wysiłek, aby postawić im tamę. To jednak bywa trudne, gdy na tę osobę oddziałują silne emocje, które zawsze są pierwsze przed racjonalnym myśleniem.

Jak rozpoznać fake news

Jako rodzic możesz wspierać pociechy w nauce krytycznego myślenia, które jest przydatne w weryfikowaniu informacji. Poniżej znajdziesz pytania, które mogą pomóc w rozmowach z dziećmi.

1. Skąd to wiesz?
   
   To pytanie może skłonić nasze dziecko do skupienia się na intelektualnej weryfikacji informacji, postawienie tamy szybkiemu i łatwemu myśleniu automatycznemu. Jeśli odpowiedź brzmi: „Z Internetu”, „Kuba tak powiedział”, „Tata Wojtka zawsze tak mówi”, to kolejne pytanie powinno brzmieć: 
   
   
2. Jakie są na to dowody?
   
   Albo: „Jakie źródła o tym mówią?”. To kolejny krok do weryfikowania informacji. Może się zdarzyć, że źródła nie są tego samego zdania, a wtedy pojawia się konieczność dodatkowego sprawdzenia, skąd źródła to wiedzą, a więc krytycznego podejścia,  np. do metodologii przeprowadzonych badań czy też wiarygodności osób publikujących swoje przekonania. W tym procesie im młodsze dziecko, tym większa pomoc dorosłego. W przypadku nastolatka, to raczej postawienie go przed problemem, ale kilkulatek będzie wymagał pomocy w poszukiwaniu dowodów czy źródeł. 
   
   
3. Jesteś tego pewny(-a)?
   
   To pytanie odnosi się do samego procesu myślenia. Pytając o pewność, tak naprawdę sprawdzamy, czy dziecko zadało sobie trud zweryfikowania wiedzy na dany temat. Jeśli nie, to proponujemy taką weryfikację wspólnie.

Otwarty umysł

Krytyczne myślenie wymaga dużej otwartości umysłu, która manifestuje się nie tylko przez poddawanie w wątpliwość informacji, które docierają z zewnątrz, ale także tego, co rodzi się wewnątrz: myśli automatyczne, przyzwyczajenia, poglądy, stereotypy czy uprzedzenia. Na sposób odbierania rzeczywistości ma także wpływ środowisko, w którym żyjemy (zarówno to szerokie – kultura, kraj, jak i to węższe – rodzina, szkoła, praca, rówieśnicy, mieszkańcy danej miejscowości itd.). Osoba krytycznie myśląca bierze pod uwagę te wszystkie wpływy i wyzwalając się z nich stale zadaje sobie pytania: „Skąd ja to wiem?”, „Dlaczego jestem o tym przekonany(-a)?”.

Jak ćwiczyć krytyczne myślenie

1. Stosuj myślenie dywergencyjne, czyli proces myślowy, który pozwala wykorzystywać wszystkie Twoje zasoby, wiedzę i doświadczenia z różnych dziedzin życia do konstruowania odpowiedzi na pytanie czy znajdowania rozwiązania problemu.
   
   
2. Stałe rozwijaj potencjał intelektualny (uczenie się przez całe życie) poprzez poszukiwanie wiedzy w każdym doświadczeniu (np. podczas urlopu szukaj informacji o zwiedzanych miejscach, przed koncertem – sprawdź informacje o prezentowanych w programie utworach, itd.).
   
   
3. W sytuacjach problematycznych stosuj metodę czterech kroków. Co jest problemem? Jakie rozwiązania przychodzą mi do głowy? Które rozwiązania są realne do wdrożenia? Które rozwiązanie wybieram?
   
   
4. Akceptuj błędy i porażki, które są częścią nabywania doświadczenia życiowego i stanowią dla nas cenną informację. 
   
   
5. Słuchaj innych z nastawieniem na współpracę, które pozwala nie tylko weryfikować swoje przekonania i poglądy, ale daje szansę na uzgadnianie wspólnych stanowisk, co rozwija obie strony.

Jak uczyć dziecko krytycznego myślenia – rola rodzica

Jako rodzic cieszysz się autorytetem u swojego dziecka. To może być pokusą, żeby z tego korzystać w sytuacjach, gdy pytanie dziecka wymaga od Ciebie podjęcia wysiłku intelektualnego. Kilkulatki często pytają: „A ile masz włosów na głowie?”, „A ile liści jest na tym drzewie?”, „A ile jest ziaren piasku w piaskownicy?”. Łatwo wtedy rzucić jakąś liczbę, która zaspokoi ciekawość dziecka w danej chwili, a ponieważ ma do nas zaufanie, uwierzy, że tak rzeczywiście jest. Kiedyś jednak przyjdzie refleksja, że rzeczywistość jest inna i wtedy może to zachwiać naszym autorytetem. Korzystniej dla relacji i dla rozwoju dziecka jest wprowadzić je w myślenie, które doprowadzi do samodzielnie zdobytej wiedzy. Np. „Nie wiem, ale możemy wspólnie oszacować, jeśli na jednym centymetrze kwadratowym rośnie X włosów, to…”. I tym sposobem wprowadzamy u dziecka nawyk myślenia krytycznego.   





Maria Tuchowska
Nauczyciel dyplomowany, polonista i teolog. Posiada wieloletnie doświadczenie w pracy z dziećmi i młodzieżą w placówkach integracyjnych różnego poziomu, edukator, coach, przeprowadziła ok. 600 szkoleń z zakresu kompetencji psychospołecznych nauczycieli, prawa oświatowego, pracy z dziećmi i młodzieżą z różnego typu zaburzeniami. Specjalizuje się również w tematyce dotyczącej zagadnień związanych z obecnością rodziców w szkole.