Społecznie panuje przekonanie, że zaburzenia odżywiania to choroba nastolatek z tzw. „dobrych domów”. Czy aby na pewno? Jak podaje Ogólnopolskie Centrum Zaburzeń Odżywiania we Wrocławiu, choroby te mogą dotykać nawet dzieci w wieku przedszkolnym. Z badań centrum wynika, że problem ten najbardziej dotyka nastolatki – dziewczęta. Co mogą zrobić rodzice? Jak rozpoznać, że z ich dzieckiem dzieje się coś niepokojącego?

Polskie nastolatki zajmują niechlubne pierwsze miejsce w Europie, jeśli chodzi o stopień niezadowolenia ze swojego wyglądu. 50% z nich chce obniżyć swoją masę ciała, a 72% wykazuje zachowania charakterystyczne dla zaburzeń odżywiania. Niepokojący jest fakt, że tylko 1 nastolatka na 10 otrzymuje fachową pomoc. W Polsce niezwykle o nią trudno z uwagi na brak lekarzy psychiatrów dzieci i młodzieży oraz terapeutów specjalizujących się w tej dziedzinie. Dlatego tak ważną rolę odgrywa rodzic. Warto, aby znał i potrafił rozpoznać wczesne objawy sugerujące, że z dzieckiem dzieje się coś niedobrego.

Zaburzenia odżywiania to choroby o podłożu psychicznym, których wspólnym mianownikiem jest obsesja na punkcie jedzenia. Wszystkie prowadzą też do wyniszczenia organizmu, a nawet do śmierci. Zaburzenia odżywiania to poważny problem w krajach kultury zachodniej, gdzie już od lat 60. ubiegłego wieku panuje moda na przeraźliwie szczupłą sylwetkę.

Zwykle mówiąc o zaburzeniach odżywiania, myślimy o anoreksji, bulimii, ewentualnie otyłości. Warto jednak wiedzieć, że do zaburzeń odżywiania zaliczamy również:

• Zespół nocnego jedzenia.
• Bigoreksja – niezdrowa obsesja na punkcie swojego wyglądu, zwana również dysmorfią mięśniową. Dotyka głównie mężczyzn, którzy uważają, że mają nie wystarczająco umięśnione ciało, przez co podejmują morderczy, wyniszczający trening na siłowni oraz przestrzegają bardzo rygorystycznej diety.
• Ortoreksja – zbyt intensywnie skupienie się na zdrowym jedzeniu.
• Ruminacje – obsesyjne myśli związane z jedzeniem.
• Ustne wydalania.
• Anarchia żywieniowa.
• Pregoreksja – dotyka tylko kobiet w ciąży (anoreksja ciążowa), które nie chcą zaakceptować zmian swojego ciała, w tym wzrostu wagi związanego z ciążą.
• Manoreksja – anoreksja u mężczyzn, chłopców.
• PICA – występuje tylko u dorosłych, tzw. łaknienie opaczne, czyli zjadanie rzeczy niejadalnych np. ziemi.

Co może być przyczyną zaburzeń odżywiania?

Ponieważ zaburzenia odżywiania nie są jednorodną jednostką chorobową, mogą istnieć różne czynniki je wywołujące, np.: czynniki genetyczne, społeczno-kulturowe, cechy indywidualne czy uwarunkowania rodzinne. Warto, aby rodzice zwracali uwagę na następujące sytuacje:

• Zaburzony obraz siebie u dziecka, zaniżona samoocena.
• Silna potrzeba osiągnięć, wysokie aspiracje, wysokie wymagania względem siebie. Perfekcjonizm w działaniu i w życiu oraz nadmierne poczucie obowiązku.
• Wcześniejsza otyłość i związany z tym aspekt psychologiczny, np. ośmieszanie, poniżanie, brak wsparcia.
• Nadmierne zainteresowanie zdrowym jedzeniem, byciem fit, np. obsesyjne wręcz liczenie kalorii, czytanie składu produktów itp.
• Nadmierna koncentracja na stanie zdrowia dziecka, w tym głównie nadmierna koncentracja mam na szczupłej sylwetce u siebie oraz u córki. Używanie następujących komunikatów: „nikt nie będzie Cię lubić, jak będziesz tyle jadła”, „szczuplejsi mają w życiu lepiej” i innych. Mogą to być również komunikaty ojca do córki w okresie dorastania fizycznego oceniające jej wygląd np. „coś się tak ostatnio zaokrągliła”, „uważaj, bo jak będziesz tyle jadła, to będziesz wyglądać jak wieloryb”.

Na co jeszcze rodzic powinien zwrócić swoją uwagę? Sygnały i objawy, które powinny zaniepokoić.

Anoreksja (jadłowstręt psychiczny) – objawy:

• blada, jasnożółta cera,
• cienkie, słabe, wypadające, łamiące się, rozdwajające się włosy i paznokcie,
• niskie ciśnienie krwi, zaburzenia pracy serca,
• brak miesiączki,
• ciągłe uczucie zimna – zimne stopy, dłonie,
• znaczny spadek wagi ciała w niedługim, kilku miesięcznym okresie,
• ciągłe zmęczenie, omdlenia, ale też może być nadpobudliwość i nagły wzrost energii,
• zniekształcony obraz ciała, pomimo szczupłości osoba zgłasza, że jest gruba,
• problemy ze snem, koncentracją,
• trudności w okazywaniu emocji,
• niechęć do wspólnych posiłków, jedzenie w tajemnicy, np. we własnym pokoju czy na uboczu,
• zaprzeczanie niskiej masie ciała, częste ważenie się,
• szukanie różnych wymówek, by nie jeść, np. „jadłam już u koleżanki”,
• nadmierne ćwiczenia fizyczne,
• stosowanie głodówek, diet odchudzających czy oczyszczających,
• przygotowanie posiłku dla całej rodziny, ale brak wspólnego jedzenia, które tłumaczone jest tym, że „najadłam się podczas przygotowywania”.

Osoba cierpiąca na anoreksję ma zaburzony obraz ciała. Widzi się ona w lustrze jako znacznie grubsza, niż jest w rzeczywistości.

Bulimia (żarłoczność psychiczna) – objawy:

• obrzęki ślinianek i twarzy – podobnie jak przy śwince,
• zmiany chorobowe w jamie ustnej,
• pękające naczynia krwionośne pod oczami w wyniku napięcia mięśni oczu i twarzy podczas wymiotów,
• problemy z przełykiem i bóle gardła,
• duże wahania masy ciała, momentami nadwaga,
• przebarwienia zębów, próchnica,
• bóle brzucha, zaburzenia pracy serca,
• rany na dłoniach, rękach od „wsadzania” palców do przełyku w celu wywołania wymiotów,
• nieregularne miesiączki,
• bolesne skurcze łydek,
• epizody objadania się, podkradania jedzenia, a potem w poczuciu winy stosowanie środków przeczyszczających, wywołujących wymioty,
• intensywne ćwiczenia fizyczne,
• znikanie zaraz po posiłku w toalecie po to, żeby wymiotować lub zastosować środek przeczyszczający (lub to i to); zagłuszanie odgłosów wymiotowania za pomocą puszczania wody w toalecie,
• samookaleczanie się na rękach, nogach oraz próby samobójcze,
• problemy ze snem i koncentracją.

Możemy nie zauważyć, że nasze dziecko cierpi na bulimię, ponieważ zwykle nie powoduje ona zmian w wyglądzie zewnętrznym. Zdarza się, że dopiero w szpitalu, kiedy dziecko jest po próbie samobójczej, rodzic dowiaduje się, że podłożem są zaburzenia odżywiania.

Objadanie się – objawy:

• zwiększenie potliwości, nie tylko w czasie upałów,
• problemy z oddychaniem tzw. zadyszka,
• nieregularna praca serca,
• senność, problemy z wysypianiem się,
• męczenie się przy codziennym wysiłku,
• zaparcia i wzdęcia, bóle brzucha,
• wzrost wagi ciała, nadwaga, otyłość,
• jedzenie aż do poczucia przepełnienia, ale też jedzenie umiarkowanych porcji w towarzystwie, by później zjeść dużą porcję w samotności,
• wielokrotne, nieskuteczne próby bycia na diecie,
• jedzenie po stresujących doświadczeniach np. kłótni z ważną osobą, poniesionej porażce,
• wycofywanie się z kontaktów z rówieśnikami,
• spożywanie posiłków przy braku fizycznych objawów głodu.

Warto pamiętać, że za napadami objadania się często kryje się niezaspokojona potrzeba np. bezpieczeństwa, miłości, bliskości.

Ortoreksja (obsesyjna koncentracja na spożywaniu wyłącznie zdrowego jedzenia) – objawy:

• obsesyjna troska o własne zdrowie, do natrętnych myśli na temat bycia zdrowym,
• brak elastyczności w podejściu do diety,
• długotrwałe planowanie i przyrządzanie posiłków,
• ważenie produktów, sprawdzanie składu,
• nadmierna koncentracja na tematach dotyczących jedzenia, przygotowywania posiłków, diet itp.,
• restrykcyjne przestrzeganie diety – tylko zdrowe, ekologiczne jedzenie.

Co robić?

Na pewno działać!!! Czekanie, zwłaszcza zbyt długie, tylko pogłębia problem. Należy przygotować się do rozmowy z dzieckiem, która na pewno będzie trudna i dla rodzica, i dla dziecka. Przed rozmową warto dowiedzieć się jak najwięcej o zaburzeniach odżywiania. Podczas rozmowy należy mówić tylko o faktach, unikać diagnoz, etykietowania, oskarżania. Warto zaakceptować inny punkt widzenia dziecka, ale mu się nie poddawać (np. zapewnieniom, że wszystko jest dobrze). Im bardziej dziecko zaprzecza, tym może to oznaczać większy problem. Konieczne jest wyrażenie obawy, troski, zapewnienie o wsparciu. Rodzic powinien mówić o swoich obawach i obserwacjach np. “widzę, że (...)” oraz o emocjach i oczekiwaniach, np. konieczności kontaktu ze specjalistą. Jeśli dziecko trafi pod opiekę specjalisty, to należy działać zgodnie z jego sugestiami. Warto zwracać uwagę na niebezpieczne fora internetowe, które mogą pogłębić problem np. ruch pro-ana, czyli professional-ana, który oznacza profesjonalną anoreksję lub pro-anorexia, czyli "za anoreksją" – termin, który odnosi się do promowania anoreksji i negowania faktu, że jest chorobą, promujący dążenie do doskonałości, czyli chudości.

Działania, których należy unikać:

• Leczenie jedzeniem, zmuszanie do jedzenia.
• Kłótnie o jedzenie, wagę ciała.
• Zapoznanie się tylko z fachową literaturą bez szukania pomocy u specjalisty w myśl zasady „poradzimy sobie sami”.
• Nadmierna kontrola, np. „nie wstaniesz od stołu, dopóki nie zjesz”, chodzenie za dzieckiem do toalety.
• Rozmawianie o problemie (np. z lekarzem, terapeutą, nauczycielem) bez informowania o tym dziecka.
• Nadmierna troska i ochrona, pozwalanie na wszystko, nadopiekuńczość.

Każde zaburzenie odżywiania ma swoje podłoże psychologiczne. Wiąże się z niezaspokojeniem potrzeb, np. miłości, akceptacji, ciepła, poczucia bycia ważnym dla najbliższych. Dzieci mają poczucie głodu emocjonalnego w relacjach z najbliższymi. Dlatego tu nie chodzi wcale o jedzenie. Zdarza się, że jest to forma „rekompensaty” za trudności, np. w szkole, może to być reakcja na stres np. związana z chaosem w rodzinie. Zdarza się również, że rodzice traktują dziecko jak „projekt”, który ma realizować ich niezrealizowane sukcesy czy ambicje. Stawiają dziecku wysokie wymagania, którym nie zawsze jest w stanie sprostać. Skutkuje to poczuciem, że nie jestem wystarczająco dobra, że nie jestem akceptowana taka jaka jestem.

Zaburzenia odżywiania zawsze wymagają leczenia psychiatrycznego i psychoterapeutycznego.

Kto może pomóc?

1. Lekarze psychiatrzy dzieci i młodzieży.
2. Poradnia zdrowia psychicznego dla dzieci i młodzieży.
3. Ogólnopolskie Centrum Zaburzeń Odżywiania we Wrocławiu.
4. MABOR – zintegrowany zespół leczenia zaburzeń odżywiania w Warszawie.
5. Centrum terapii zaburzeń odżywiania w Poznaniu.
6. Wielkopolskie centrum zaburzeń odżywiania.
7. Ośrodek leczenia nerwic i zaburzeń jedzenia w Gliwicach.
8. Szkoła normalizacji łaknienia w Krakowie.
9. Centrum terapii i zaburzeń łaknienia w Krakowie.

Zaburzenia odżywiania to poważny problem, który dotyka młodzież. Problem zaburzeń odżywiania stał się na tyle istotny, że był wiodącym tematem na IV Narodowym Kongresie Żywieniowym w styczniu 2019 roku. Jak większość chorób również i te można zauważyć i dość szybko podjąć kroki ku zdrowiu. Dlatego warto obserwować i rozmawiać z własnym dzieckiem.





Źródła:

• Ziółkowska B., Dlaczego (nie)jemy. Psychologiczne uwarunkowania stosunku do pokarmu, 2009.
• Materiały własne ze szkoleń w Ogólnopolskim Centrum Zaburzeń Odżywiania.
• www. centrumzaburzenodzywiania.pl
• Józefik B., Anoreksja i bulimia psychiczna rozumienie i leczenie zaburzeń odżywiania się. Barbara Józefik. Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego. Kraków, 2018 r.

Marzena Jasińska
Trener, dyplomowany coach, doradca rodzinny. Od lat wspiera rodziców w konsultacjach indywidualnych oraz warsztatach psychoedukacyjnych. Swoją pracę opiera na filozofii Jespera Juula, założeniach Rodzicielstwa Bliskości oraz Porozumienia Bez Przemocy. Specjalizuje się w zakresie neurodydaktyki oraz uczenia się uczniów. Ekspert rozwoju osobistego, komunikacji, negocjacji. W swojej pracy zajmuje się także tematyką mediacji szkolnych, procesów grupowych, zarządzania zmianą w organizacji i zarządzania zespołem. Prywatnie mama dwóch dorosłych synów.