Poczucie to zdawanie sobie sprawy z pewnych zjawisk, faktów pojawiających się w otaczających świecie. To pewien rodzaj doświadczania siebie, podstawa do samookreślania się, do kształtowania własnej „twarzy”. Poczucie to nasza wewnętrzna aktywność warunkująca rozwój naszego poczucia wolności. Warunkiem doświadczania poczucia jest świadoma obserwacja siebie, skierowana na samopoznaniu.

Czym jest poczucie sprawstwa?

Poczucie sprawstwa to świadomość, że jest się autorem zdarzeń i zmian. To przekonanie o własnym wpływie na przebieg wydarzeń. Poczucie sprawstwa przejawia się w:

• poczuciu kontroli, czyli przekonaniu, że pojawienie się pozytywnych i negatywnych zdarzeń w naszym życiu zależy od tego, co robimy,

• poczuciu własnej skuteczności, czyli przekonaniu, że jest się w stanie osiągnąć cele, do których się zmierza,

• poczuciu wolności, czyli przeświadczeniu, że wybór stojących przed nami możliwości życiowych zależy od nas samych.

Poczucie sprawstwa jest elementem pozytywnego obrazu własnej osoby, ma znaczenie adaptacyjne, zwiększa energię i wytrwałość w działaniu, podnosi atrakcyjność wyznaczonych celów. Wysokie poczucie sprawstwa czyni człowieka odpornym na sytuacje stresowe.

Wewnętrzne poczucie kontroli

Po raz pierwszy o wewnętrznym poczuciu kontroli wspomniał J. Rotter, który dostrzegł, że ludzie mają odmienne sposoby interpretowania przyczyn tych samych zdarzeń. Wyróżnił on wewnętrzne i zewnętrzne poczucie kontroli. To pierwsze należy interpretować w kategorii własnej skuteczności, własnego działania, możliwości zmiany rzeczywistości zależnej od nas samych. Zewnętrzne poczucie kontroli łączy się z postrzeganiem rzeczywistości jako splotu zewnętrznych czynników, na które nie mamy większego wpływu.

Osoby z wysokim wewnętrznym poczuciem kontroli charakteryzują się wysoką samooceną, ustalają wyższy poziom aspiracji, wyżej też oceniają możliwość osiągnięcia sukcesu. Takie osoby są bardziej samodzielne, aktywne, uruchamiają strategie radzenia sobie z przeciwnościami.

Wewnętrzne poczucie kontroli można podzielić na:

• poczucie kontroli osobistej (przekonania na temat nas samych),

• poczucie kontroli do posiadanej motywacji (ambicja, pracowitość),

• poczucie kontroli w odniesieniu do posiadanych kompetencji (zdolności, sprawności),

• poczucie kontroli w sytuacji sukcesów,

• poczucie kontroli w sytuacji niepowodzeń.

W rozwijaniu wewnętrznego poczucia kontroli ważne są dwie postawy wychowawcze: akceptacji i autonomii. Pierwsza postawa sprzyja klimatowi swobodnej wymiany uczuć, dzięki czemu dziecko uczy się ufności do świata i ludzi, zachęcane jest do nawiązywania spontanicznych i otwartych relacji. Postawa autonomii daje dziecku wraz z wiekiem więcej rozumnej swobody, możliwość poznawania wielu dróg możliwości. W rozwijaniu zewnętrznego poczucia kontroli sprzyjają postawy niekonsekwencji, nadmiernie ochraniająca i nadmiernie wymagająca.

Poczucie kontroli silnie związane jest z motywacją osiągnięć szkolnych, wpływa na oceny szkolne.

Poczucie własnej skuteczności

Koncepcję poczucia skuteczności opracował A. Bandura. Według niego poczucie skuteczności to przekonanie o własnej zdolności do zorganizowania i zrealizowania działań, przekonanie, że potrafi się podjąć skuteczne działania potrzebne do wywołania pożądanego skutku, również wtedy, gdy pojawiają się przeszkody. Ten element poczucia sprawstwa oddziałuje na nasze wybory, co z kolei przekłada się na poczucie posiadania wpływu na własne życie.

Osoby z wysokim poczuciem własnej skuteczności postrzegają problemy jako zadania, które należy wykonać, rozwijają głębsze zainteresowania działaniami, angażują się w to, co je interesuje i w to, co robią. Tacy ludzie szybko podnoszą się po niepowodzeniach i rozczarowaniach, potrafią z nich korzystać. Ktoś kto ma wysoki poziom skuteczności chce jak najszybciej zacząć działać, koncentruje się na przyszłym sukcesie związanym z podejmowanym działaniem, postępuje zgodnie z zaleceniami specjalistów.

Poczucie własnej skuteczności jest bezpośrednim predykatorem zachowań ludzkich, bo właśnie ono dochodzi do głosu w trakcie decydowania o podjęciu określonego zadania i motywuje/demotywuje do podjęcia tego działania. Jeśli człowiek ma umiejętności, dzięki którym sprosta sytuacji, czuje siłę i pewność.

Poczucie wolności

Zdaniem K. Obuchowskiego człowiek ma do wyboru dwie drogi: może być twórcą albo narzędziem, może być aktywny albo poddawać się zmianie. Cechą charakterystyczną osoby z wysokim poczuciem wolności jest intencjonalność, celowość oraz zdolność podjęcia starań zorientowanych na cel przy uwzględnieniu możliwych konsekwencji tego postanowienia.

Do czego prowadzi poczucie sprawstwa?

Kiedy człowiek ma wysoki poziom poczucia sprawstwa doświadcza większej kontroli nad sobą, dostrzega i rozumie swoje oddziaływanie na ludzi i świat, który go otacza.

Sprawcze dziecko to takie, które:

• obserwuje i odkrywa,

• docieka,

• pyta,

• zastanawia się nad sobą, innymi ludźmi, przyrodą, która go otacza,

• formułuje złożone, wielowymiarowe spostrzeżenia,

• interesuje się trudnymi pojęciami, stara się je zrozumieć,

• wierzy w swoje możliwości, wierzy w siebie,

• dąży do odniesienia sukcesu.

Sprawczy uczeń to aktywny członek społeczności uczącej się. Taki uczeń wpływa i kieruje własną nauką, dokonuje wyborów, wyraża własne opinie, zadaje pytania, rozważa, docieka, pokazuje, że rozumie, tworzy nowe znaczenia przedmiotów czy zjawisk. Współpracuje z nauczycielami i innymi uczniami w zakresie planowania i oceny potrzeb edukacyjnych, monitoruje i dostosowuje swoje tempo i natężenie uczenia się w zależności od posiadanych potrzeb.

Szkoła przyjazna sprawczości daje możliwość uczniom w rozwijaniu: refleksyjnego, krytycznego i kreatywnego myślenia, postawy wytrwałości, niezależności i pewności siebie. Taka szkoła bierze pod uwagę to, jak uczniowie się uczą oraz jakie są ich możliwości.

Nauczyciel wspierający poczucie sprawstwa u ucznia diagnozuje jego możliwości poprzez aktywne słuchanie, szanowanie jego zdania i reagowanie na jego pomysły. Wzmacnianiu poczucia sprawstwa u ucznia służy relacja z nauczycielem oparta na dialogu, wzajemnym szacunku i współpracy, udzielaniu informacji zwrotnej uczniowi oraz twórcza atmosfera w klasie.

Poczucie sprawstwa jest obok poczucia wolnej i dobrej woli, pewności siebie, samodzielności, samokontroli i poczucia własnej odrębności, elementem autonomicznej osoby.




Źródła:

• Jastrzębski, J., Baranowska, M. (2015). Rola postaw rodzicielskich w kształtowaniu się poczucia kontroli u dzieci w wieku przedszkolnym. Kwartalnik Naukowy Fides et Ratio, tom 21, numer 1, s. 63-79.
• Myszka-Strychalska L., Znaczenie poczucia sprawstwa w procesie aktywności i partycypacji społecznej młodzieży, Rocznik Pedagogiczny 43/2020.
• Primary Years Programme The Learner, International Baccalaureate Organization.

Dr Marta Majorczyk
Pedagog, psycholog, psychoterapeuta systemowy, doradca rodzinny, trener, animator rozwoju (coach, mentor, tutor), badacz i wieloletni nauczyciel akademicki. Od stycznia 2015 roku współpracuje z Niepubliczną Poradnią Psychologiczno-Pedagogiczną przy Uniwersytecie SWPS w Poznaniu. Kierownik studiów podyplomowych dla nauczycieli z zakresu: edukacji elementarnej, terapii pedagogicznej, wczesnego wspomagania rozwoju dziecka, wychowania do życia w rodzinie. Współtwórca nowatorskich kierunków kształcenia: edukacja prorozwojowa oraz mediaworking. Autorka sześciu monografii i wielu tekstów popularno-naukowych, analiz oraz opracowań o tematyce rodzinnej, rozwoju dziecka, wychowania i opieki, a także neurodydaktyki.