W poprzednim artykule starałam się wyjaśnić, jak dochodzi do podjęcia decyzji o rozwodzie i jak pomóc dziecku zrozumieć taki wybór rodziców, a także co można zrobić, by rozwód przebiegał dla dzieci jak najmniej boleśnie. Rozwód jest procesem, który dotyka wielu sfer życia rodziny i oznacza przejście przez wszystkie jego obszary tzn. rozwód emocjonalny, rozwód prawny, rozwód rodzicielski, rozwód ekonomiczny, rozwód środowiskowy i rozwód psychiczny, w którym byli partnerzy uzyskują pełną autonomię wobec siebie. Gotowość do wejścia w nowe związki będzie ostatnim etapem – adaptacyjnym. Droga do akceptacji sytuacji rozwodu tak dla rodziców, jak i ich dzieci bywa jednak długa i trudna. I o tym trudzie będzie niniejszy tekst.

Rozwód emocjonalny rodziców

Najogólniej ujmując o rozwodzie emocjonalnym mówimy wtedy, kiedy między obojgiem partnerów lub po stronie jednego z nich widoczne jest oddalenie i obojętność we wzajemnych relacjach. Zwykle do rozluźnienia więzi emocjonalnej między nimi doprowadziły liczne, długotrwałe i nierozwiązane konflikty. Konsekwencją tego jest zanik otwartej i szczerej komunikacji. Rozmowy przyjęły charakter wymiany informacji dotyczących tylko formalnych, organizacyjnych spraw. Małżonkowie coraz rzadziej spędzają wspólnie czas, nie interesują się sprawami partnera, unikają jego obecności, unikają wspólnych kontaktów intymnych. Kontaktowanie się z partnerem następuje często za pośrednictwem osób trzecich, najczęściej dzieci. Następuje samodzielne podejmowanie decyzji, bez uwzględniania potrzeb i oczekiwań małżonka, unikanie rozmów dotyczących ważnych spraw, planów życiowych. Sytuacja taka prowadzi ostatecznie do poczucia osamotnienia i izolowania się, powstania dystansu między małżonkami, samotnej i niekiedy rozpaczliwej egzystencji. W wyniku tego partnerzy szukają wsparcia emocjonalnego i aprobaty u innych osób. W konkretnych przypadkach takie poszukiwanie może prowadzić do związku pozamałżeńskiego. Sytuacja ta staje się dla obojga małżonków lub jednego z nich trudna do zniesienia i najczęściej kończy się decyzją o rozstaniu i rozwodzie.

Rozwód prawny a sytuacja dziecka

Statystycznie większość par potrafi rozstać się w zgodzie i sprawnie ustalić istotne kwestie dotyczące rozwiązania małżeństwa i opieki nad dziećmi.

Niestety pozostaje jednak wiele par (ok. 25%), którym to się nie udaje. Rodziny te potrzebują pomocy z zewnątrz – prawników, mediatorów, psychologów, psychoterapeutów. Ich rozwód wiąże się często z długim procesem sądowym, z udziałem wielu świadków, z diagnozą relacji rodzinnych przez opiniodawczy zespół specjalistów sądowych. Wzajemne animozje nie kończą się wraz z wydaniem wyroku przez sąd, lecz trwają dalej, zarówno w życiu codziennym, jak i w postaci kolejnych spraw sądowych, np. o ustalenie opieki nad dziećmi, o kontakty z dziadkami, o alimenty, o podział majątku itp.

Sytuacja stresowa dziecka zdaje się nie mieć końca. Doświadcza ono dalszych konfliktów rodziców i ich braku porozumienia po rozwodzie, bywa wciągane w konflikty między dorosłymi, dramatyczne i raniące konfrontacje. Mierzy się też z ograniczeniem dostępności rodziców, zarówno tego, któremu została powierzona opieka nad dzieckiem i który sam zmaga się z wieloma trudnościami życia codziennego, próbuje poradzić sobie ze swoją dezorientacją czy depresją, jak i tego, który się wyprowadził i z którym widuje się teraz rzadziej. Dziecko staje się często powiernikiem, odpowiedzialnym za psychiczne funkcjonowanie jednego lub obojga rodziców. Traci beztroskę, zaczyna wątpić w swoje możliwości (gdyż jest nadmiernie obciążone), nowe obowiązki są dla niego zbyt trudne, zbyt skomplikowane, co manifestuje przez sprawianie kłopotów wychowawczych lub zamknięcie się w sobie.

Rozwód ekonomiczny i środowiskowy a kolejne trudności w życiu dziecka

Kwestia płacenia alimentów i sprawowania opieki rodzicielskiej, miejsca zamieszkania dzieci, ustalenie zasad widywania się z drugim rodzicem, obchodzenia świąt, wspólnego spędzania wakacji, kontaktów z dalszą rodziną, to tylko część ważnych spraw, które muszą zostać uregulowane i ustalone między członkami rodziny. 

Bez względu na to, czy ustalenia te przebiegają zgodnie czy są elementem walki sądowej, rozwód niesie za sobą nowe zmiany w życiu codziennym zarówno dzieci, jak i dorosłych. W sytuacji rozwodu szczególnie dzieci będą odczuwać utratę poczucia bezpieczeństwa w związku ze zmianą rytmu dnia, innym podziałem obowiązków, pogorszeniem się warunków materialnych, często koniecznością zmiany miejsca zamieszkania i zmiany placówki edukacyjnej, a tym samym utratą znajomych i kolegów. Rozwód wiąże się także ze stratą części przyjaciół i znajomych, wynikającą z zakończenia wspólnych znajomości lub opowiedzenia się przyjaciół po jednej ze stron. 

Rozwód rodzicielski – konsekwencje braku zgodnego sprawowania opieki rodzicielskiej

Sprawowanie opieki rodzicielskiej wymaga porozumienia i wielu szczegółowych ustaleń pomiędzy rodzicami. Częstym problemem pojawiającym się w tym obszarze są opieka i wychowanie niekonsekwentnie realizowane przez oboje rodziców. Rodzice nie mieszkający z dziećmi mogą mieć wrażenie, że nie mają nic do powiedzenia w kwestii wychowania dzieci lub że ich zdanie jest mało istotne. To może wywołać albo zaostrzyć konflikt między małżonkami, a także prowadzić do sztucznej jednomyślności – w rzeczywistości jednak zasadzonej na braku akceptacji działań drugiego rodzica. Bywa też tak, że jeden z rodziców unika konfliktów z drugim rodzicem kosztem rezygnacji z pełnienia obowiązków rodzicielskich wobec dziecka.

Z kolei skrajny brak zgodnej opieki i wychowania może powodować w dziecku utratę poczucia bezpieczeństwa, stwarzać możliwość nawiązania koalicji z jednym z rodziców. W konsekwencji może to prowadzić do syndromu oddzielenia od opiekuna (parental alienation syndrome – PAS), zwanego również alienacją rodzicielską. To świadome lub nieświadome zachowania prowadzące do zaburzeń relacji dziecka z drugim rodzicem. Należą do nich m.in. manipulowanie przekonaniami, postawami, emocjami (np. strachem i lękami dziecka), szantaż emocjonalny, utrudnianie kontaktów dziecka z drugim rodzicem oraz inne negatywne działania, prowadzące do niszczenia ich wzajemnych relacji, kierowane w  stronę poddawanego alienacji rodzicielskiej dziecka lub/i rodzica. Alienacji rodzicielskiej sprzyja dążenie dziecka do spełnienia oczekiwań „kochanego opiekuna”, niewłaściwe poczucie lojalności, a także lęk przed utratą jedynego oparcia. Dziecko jest wciągane w pułapkę lojalności, przeżywa poczucie winy i wstyd, które z czasem są tłumione i zastępowane różnymi formami manipulacji wobec rodziców lub odrzuceniem jednego z nich i obciążaniem za wszelkie negatywne aspekty życia rodzinnego.

Miejsce może mieć również sytuacja, w której każde z rodzeństwa stanie po stronie różnego rodzica, co najpewniej doprowadzi do sytuacji, w której relacje pomiędzy dziećmi zostaną zachwiane albo nawet całkowicie zerwane. Tylko dzieci dysponujące naprawdę silnymi zasobami wewnętrznymi (zwykle starsze) potrafią się wyzwolić z tak intensywnych oddziaływań i odizolować od konfliktu między rodzicami.

Rozwód psychiczny – proces żałoby po stracie

Rodziny przechodzące przez separację i rozwód zmagają się z wieloma problemami emocjonalnymi. Nawet spokojnie przebiegający rozwód jest kryzysem i wprowadza chaos w życiu każdego członka rodziny. Rodzice i dzieci muszą uporać się ze stratą i piętnem stygmatu rodziny niepełnej.

Po rozwodzie rodzina wkracza w okres zwany fazą stresu porozwodowego. Wraz z upływem czasu wzrasta poczucie utraty i nasila się smutek, pojawiają się emocje typowe dla procesu żałoby. Żal dotyczy zarówno dorosłych, jak i dzieci. Jest on emocjonalną odpowiedzią na stratę i stanowi złożoną mieszaninę bólu, smutku, złości, bezradności, poczucia winy i rozpaczy. Tuż po utracie bliskiej osoby człowiekowi towarzyszy otępienie i uczuciowe znieczulenie, a utrata wydaje się być abstrakcyjna i nierealna. Szok po utracie może wywołać wstrząs psychiczny lub zaprzeczanie sytuacji, która się wydarzyła. Kiedy zaczynają pojawiać się intensywne emocje tęsknoty i cierpienia, to jest to moment, w którym następuje urealnienie straty. Pojawiająca się złość daje zarazem energię do zmiany i paradoksalnie pomaga wejść w fazę akceptacji straty i reorganizacji życia.

Dziecko, które musi sobie poradzić z rozpadem rodziny przechodzi również przez kolejne stadia radzenia sobie ze smutkiem. Pierwszym stadium jest występowanie zaprzeczenia, podczas którego dziecko upewnia samego siebie, że rodzice zostaną razem. Stadium to wiąże się z magicznym myśleniem dziecka. Drugie stadium u dziecka to etap złości i skierowania negatywnych emocji na rodziców. Mogą pojawić się zachowania agresywne, opiniowanie lub agresja bierna. To stadium jest wyczerpujące i niebezpieczne dla dziecka. Kolejne stadium to negocjowanie, które charakteryzuje się pozytywną zmianą zachowania się dziecka. Celem jego jest naprawa całej sytuacji w rodzinie. Pojawia się u niego nadzieja na powrót rodzica. Etap depresji wywołuje uczucia smutku, zmęczenia i wyczerpania u dziecka. Ostatnim stadium jest pogodzenie się, czyli akceptacja zmiany i dystans do sytuacji i nieodwracalności straty. Dziecko, bez względu na swój wiek, potrzebuje pomocy dorosłych na każdym z etapów radzenia sobie ze stratą.

Bywa, że któryś z dorosłych „utknie” w poczuciu zranienia, strachu, złości czy wstydu. Może pojawić się depresja czy niewłaściwe funkcjonowanie. Rodzice skoncentrowani na swoich problemach emocjonalnych mogą nie być w stanie okazać wsparcia swoim dzieciom, gdyż sami będą wymagać wsparcia. Rodzic uznający się za pokrzywdzonego, nie radzący sobie z sytuacją straty, może swoje negatywne emocje przerzucać na dzieci, oczerniać przed nim drugiego rodzica lub szukać w dziecku powiernika. 

Inną sytuacją jest zaburzona komunikacja lub brak komunikacji w rodzinie, co sprawia, że rodzice nie rozmawiają z dziećmi o sytuacji w rodzinie, udają, że konflikt nie istnieje lub ich nie dotyczy, co sprawia, że dzieci pozostają osamotnione i pozostawione samym sobie. Bez wsparcia ze strony bliskich, dziecko może zareagować wycofaniem lub/i objawami psychosomatycznymi.

Podsumowanie

Czynnikiem, który najbardziej waży o tym, czy dziecko przystosuje się do zaistniałej sytuacji, jest umiejętność zaakceptowania skutków rozwodu przez rodziców, zwłaszcza tego, który będzie wychowywał dziecko. Jeżeli po rozwodzie rodzice nadal utrzymują wrogie stosunki, dzieci częściej wykazują zaburzenia zachowania. Jeżeli konflikt udaje się wyciszyć reakcja dziecka na rozwód jest mniej gwałtowna.

Jak dzieci w różnym wieku i różnej płci reagują na rozwód rodziców można przeczytać w artykule “Kiedy rodzice się rozchodzą… Co czuje dziecko rozwodników”. Znajdują się tam także informacje o tym, co sprzyja procesom akceptacji sytuacji rozwodu przez dzieci.






Źródła:

• Błażek, M., Lewandowska-Walter, A. (2017). Rozwód jako proces. Perspektywa dorosłych i dzieci. Warszawa: Difin SA. 
• Farnicka, M. (1999). Jak sobie radzić z rozwodem rodziców. „Problemy Rodziny”, nr 3.
• Kubacka-Jasiecka, D. (2010). Interwencja kryzysowa. Pomoc w kryzysach psychologicznych. Warszawa: Wydawnictwo Akademickie i Profesjonalne.

Barbara Czarnota-Palenik
Doktor nauk humanistycznych w zakresie pedagogiki. Adiunkt w GWSH w Katowicach, wykładowca z SWPS w Katowicach, wykładowca w ISP w Tychach. Pracuje jako pedagog i psychoterapeuta rodzinny w Poradni Psychologiczno-Pedagogicznej w Tychach, a także w Centrum Zdrowia Psychicznego w Tychach jako psychoterapeuta systemowy rodzin, par i małżeństw. Członek Polskiego Towarzystwa Psychologicznego.