Zarówno dane medyczne, jak i wyniki badań przeprowadzonych w ostatnich latach oraz doświadczenia psychologów dziecięcych wskazują na pogarszający się stan kondycji psychicznej dzieci i młodzieży w Polsce. Problem może dotyczyć także Twojego dziecka. Dlatego warto wiedzieć, gdzie szukać pomocy.

Kampania społeczna „JESTEŚMY UWAŻNI”

Z tego artykułu dowiesz się

• Jak wygląda kondycja psychiczna dzieci i młodzieży w świetle najnowszych badań.
• Jak może pomóc Telefon Zaufania dla Dzieci i Młodzieży 116 111.
• Co powinno niepokoić rodziców, jak rozmawiać z dzieckiem i gdzie szukać pomocy.

W 2018 roku 10 033¹ osób do 19 r.ż. było hospitalizowanych z powodu zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania. Większość dzieci nie ma dostępu do profesjonalnej pomocy w swoim otoczeniu. Aż w 44% polskich szkół brakuje psychologa bądź pedagoga szkolnego². Publicznych poradni jest za mało. W całej Polsce przyjmuje zaledwie 441 psychiatrów dziecięcych³, a wizyta u tego typu specjalisty to nawet kilkanaście miesięcy oczekiwania.

Badania przeprowadzone w 2018 roku przez Fundację Dajemy Dzieciom Siłę na ogólnopolskiej, reprezentatywnej próbie 1 155 dzieci i młodzieży w wieku 11–17 lat (Ogólnopolska diagnoza skali i uwarunkowań krzywdzenia dzieci) po raz pierwszy pokazały skalę nasilenia tzw. zachowań autodestrukcyjnych (samookaleczania i próby samobójcze) wśród dzieci i młodzieży. Co szósty polski nastolatek (16%) okaleczał się, a 7% miało próbę samobójczą.

Istotnie częściej zachowania autodestrukcyjne występowały wśród dziewczyn niż chłopców. Niemal co czwarta dziewczyna okaleczała się (23% wobec 8% chłopców), a co dziesiąta próbowała odebrać sobie życie (10% wobec 3% chłopców).
Samookaleczenia istotnie częściej występowały u starszych nastolatków (15-17 lat) – 24%. Jednak wśród młodszych nastolatków (13-14 lat) zachowania takie także deklarowało 10% badanych. Przeprowadzono także analizy, których celem było określenie wpływu doświadczenia różnych kategorii krzywdzenia na zachowania autodestrukcyjne. Pokazały one, że badani, którzy doświadczyli przemocy rówieśniczej, ponad trzykrotnie częściej okaleczali się. Także dzieci, które doświadczyły przemocy ze strony bliskich dorosłych, trzy razy częściej okaleczały się. Ponadto samookaleczenia dwuipółkrotnie częściej występowały u dzieci zaniedbanych fizycznie oraz będących świadkami przemocy, a dwukrotnie częściej – u osób, które miały obciążające doświadczenia seksualne. Ponadto próby samobójcze stwierdzono siedem razy częściej u dzieci, które doświadczyły przemocy rówieśniczej i trzy razy częściej u osób, które doświadczyły wykorzystania seksualnego⁴.

Ważnym wskaźnikiem świadczącym o kondycji psychicznej dzieci i młodzieży jest liczba prób samobójczych, która w Polsce z roku na rok stale rośnie. W 2019 roku zarejestrowano 951 prób samobójczych wśród dzieci do 18 r.ż., w tym aż 46 podjętych przez dzieci do 12 r.ż.

Jest to jedynie liczba wynikająca ze zdarzeń, które były zgłoszone i zakwalifikowane jako próba samobójcza. Większość prób samobójczych nie jest zgłaszana i odnotowywana, zatem ta liczba może być dużo większa. W minionym roku 98 z podjętych prób samobójczych zakończyło się zgonem dziecka⁵. Samobójstwa stanowią jedną z głównych przyczyn śmierci dzieci i nastolatków w grupie wiekowej 10-19 lat. Pod tym względem Polska zajmowała w 2017 roku niechlubne, drugie miejsce w Europie.

Dorosłym, którzy martwią się, że z dzieckiem dzieje się coś złego, Fundacja Dajemy Dzieciom siłę udostępnia numer 800 100 100.

Od poniedziałku do piątku w godzinach 12.00–15.00 dzwonią pod ten numer rodzice, nauczyciele i inne osoby, które troszczą się o bezpieczeństwo dziecka. Można także opisać problem mailowo, wysyłając wiadomość na adres pomoc@800100100.pl. Pomocy dzwoniącym udzielają terapeuci, psycholodzy oraz prawnicy. Rozkład poszczególnych dyżurów można znaleźć na stronie internetowej. Fundacja prowadzi również Telefon Zaufania 116 111.

Każdego dnia konsultanci odbierają około 300 połączeń od młodych ludzi. Prawie połowa z nich dotyczy problemów związanych ze zdrowiem psychicznym, takich jak: depresja, niska samoocena, stres, napięcie, niepokój i lęki, a także zaburzenia odżywiania, samotność i smutek. Wśród tych telefonów są też połączenia od dzieci, które okaleczają się, mają myśli samobójcze, planują odebrać sobie życie lub są w trakcie podejmowania próby samobójczej. Miesięcznie konsultanci podejmują około 40 interwencji w sytuacjach zagrożenia życia lub zdrowia osoby dzwoniącej. To najpilniejsze przypadki, wymagające natychmiastowej reakcji odpowiednich służb w celu ratowania zdrowia i życia dzieci kontaktujących się z Telefonem Zaufania 116 111. W ciągu 12 lat działania linii 116 111 specjaliści Fundacji Dajemy Dzieciom Siłę odebrali ponad 1 mln 300 tys. telefonów od młodych ludzi i odpowiedzieli na ponad 64 tys. anonimowych wiadomości online. W tym czasie podjęto ponad 1 852 interwencje ratujące życie najmłodszych.

Problemy zdrowia psychicznego dzieci są często związane z trudnościami w relacjach z rówieśnikami, rodzicami, kłopotami w szkole oraz sytuacjami, w których dziecko doświadcza przemocy. Średnio 26 rozmów dziennie dotyczy przemocy i krzywdzenia. Dzieci zwierzają się z doświadczania przemocy fizycznej i emocjonalnej – często wielokrotnej, a także wykorzystywania seksualnego czy zaniedbania.

Jak można samemu rozpoznać niepokojące symptomy? Objawy depresji obserwowane u dzieci i nastolatków przypominają objawy charakterystyczne dla dorosłych, jest jednak wiele odmiennych objawów charakterystycznych tylko dla tej grupy wiekowej.

Charakterystyczne objawy depresji występujące u dzieci i dorosłych

• smutek, przygnębienie – u dzieci i nastolatków może przejawiać się przez drażliwość, płaczliwość, napady złości, wrogą podstawę względem otoczenia;

• zobojętnienie, trudność w przeżywaniu radości – dziecko nie cieszy się z rzeczy lub wydarzeń, które wcześniej sprawiały mu radość;

• zniechęcenie do wcześniej lubianych czynności – dziecko porzuca hobby, nie chce spotykać się z rówieśnikami, nie podejmuje wcześniej lubianych czynności; 

• wycofanie się z większości aktywności – dziecko niechętnie realizuje codzienne obowiązki i czynności (nauka, sprzątanie, higiena) lub nie realizuje ich wcale;

• nieumiejętność poradzenia sobie z krytyką, uwagami ze strony otoczenia – dziecko lub nastolatek wybucha płaczem w szkole, reaguje złością na złą ocenę czy próby rozmowy ze strony rodzica;

• negatywne schematy myślowe na temat świata i siebie samego (niska samoocena) – dziecko pesymistycznie ocenia własne możliwości, umiejętności, wygląd i otaczającą je rzeczywistość, pojawiają się;

• poczucie bycia niepotrzebnym – dziecko uważa, że innym będzie bez niego lepiej, że jest źródłem kłopotów rodziny, doszukuje się winy za sytuacje, na które nie ma wpływu – np. w sytuacji kłótni czy rozwodu rodziców twierdzi, że gdyby był/-a lepszym synem/córką, to rodzice nie kłóciliby się;

• niepokój, napięcie, poczucie zagrożenia – dziecko jest poddenerwowane i zaniepokojone, nie potrafi jednak wskazać, czego się boi lub z jakiego powodu odczuwa niepokój;

• podejmowanie zachowań ryzykownych – dziecko lub nastolatek podejmuje zachowania autoagresywne, ma kontakt z substancjami psychoaktywnymi, wpada w „złe towarzystwo”, ponieważ z jednej strony poszukuje sposobu poradzenia sobie z lękiem, oderwania się od myśli depresyjnych, a drugiej ma tendencję do impulsywnego działania w związku z obniżoną samooceną i poczucia znaczenia;

• objawy psychotyczne (mogą pojawić się w ciężkich przypadkach depresji) – u dzieci występują niezwykle rzadko, natomiast nastolatkom może towarzyszyć głos negatywnie komentujący ich zachowanie, możliwości, umiejętności, obwiniający za różne sytuacje, zachęcający do autoagresji lub w skrajnych sytuacjach – próby samobójczej;

• myślenie tunelowe, czyli zawężenie perspektywy i niemożność skupienia się na myśleniu o czymś innym czy działaniu np. nauce;

• myśli rezygnacyjne, samobójcze, tendencje i próby samobójcze.

Specyficzne objawy i problemy, które mogą występować w przebiegu depresji u dzieci i młodzieży

• zaburzenia koncentracji i trudności z zapamiętywaniem – dziecko/nastolatek otrzymuje złe oceny mimo wkładanego w naukę wysiłku, poświęcania jej czasu, sprawia wrażenie nieobecnego, zamyślonego;

• pobudzenie psychoruchowe – dziecko kręci się, wierci, nie może się skupić uwagi, podejmuje bezwiednie działania, np. skubie ubranie, zamazuje długopisem kartkę, obgryza paznokcie, drapie się, porusza palcami („rysuje” kółka palcem wskazującym wokół kciuka) itp.;

• silne zaangażowanie w wybraną aktywność, np. gra na komputerze;

• zmniejszenie (rzadziej zwiększenie) apetytu;

• problemy ze snem – trudności z zasypianiem, wybudzanie się w nocy, budzenie się wcześnie rano, nadmierna senność;

• powracające dolegliwości somatyczne o niepotwierdzonych medycznie przyczynach: bóle brzucha, nudności, wymioty, biegunki, bóle głowy, kołatania serca, duszność, częste zasłabnięcia lub omdlenia, moczenie nocne (ostatni objaw częściej występuje w depresji u dzieci);

• bunt wobec rodziców, szkoły, nieprzestrzeganie zasad, zachowania agresywne i autoagresywne – taki obraz depresji częściej spotyka się u nastolatków. 

Jeśli objawy utrudniają dziecku funkcjonowanie w ważnych obszarach jego życia (szkoła, dom, grupa rówieśnicza) lub/i utrzymują się dłużej niż 2 tygodnie, należy zgłosić się po fachową pomoc.

Rodzica czy dorosłą osobę/otoczenie powinna zaniepokoić każda nagła zmiana zachowania i funkcjonowania dziecka. Także nagła poprawa nastroju, która tylko pozornie może być związana ze zmianą na lepsze, jednak może też okazać się, że dziecko jest w stanie presuicydalnym, czyli odczuwa ulgę, spokój i radość związaną z uczuciem zakończenia swojego cierpienia w niedługim czasie. Niepokojące jest także tzw. „załatwianie swoich spraw”, czyli np. rozdawanie rzeczy, naprawianie relacji itp.

Możliwe formy pomocy

1. Jeżeli zauważasz niepokojące zachowania u swojego dziecka lub ucznia, możesz o nich porozmawiać, dzwoniąc na bezpłatną infolinię Telefonu dla Rodziców i Nauczycieli w sprawie Bezpieczeństwa Dzieci 800 100 100. Telefon dostępny od poniedziałku do piątku w godz. 12-15. Więcej informacji na stronie www.800100100.pl.
2. Skorzystaj z konsultacji u lekarza wyspecjalizowanego w psychiatrii dzieci i młodzieży, ewentualnie zgłoś się do psychologa lub lekarza pediatry, który w razie potrzeby przekieruje dziecko na konsultację psychiatryczną.
3. Sytuacją, w której należy bezwzględnie i natychmiastowo poszukiwać pomocy lekarza psychiatry, jest zagrożenie samobójstwem.

Jak zapewnić dziecku pomoc? Jak przekonać dziecko do korzystania z pomocy?

Przede wszystkim rozmawiaj z dzieckiem o jego samopoczuciu. Dziecko często samo sygnalizuje, że nie radzi sobie ze swoimi emocjami. Szukaj pomocy i wsparcia. Leczenie depresji u dzieci i młodzieży wymaga zaangażowania rodziców, ale nie powinni zostawać z tym problemem sami.

• Co dziecko powinno usłyszeć?
  
  Ważne jest, aby dziecko usłyszało, że się o nie troszczymy i wiedziało, że zależy nam na tym, aby było bezpieczne. Warto powiedzieć dziecku, że rozumiemy, że może być mu trudno i chcemy mu pomóc. Ważne, by wiedziało i słyszało, że się o nie martwimy i proponujemy pomoc specjalisty, bo sami też jej potrzebujemy.
  
  
• Czego na pewno dziecko nie powinno od nas usłyszeć?
  
  Nie należy używać sformułowań, które w jakiś sposób interpretują, oceniają czy krytykują zachowanie albo samopoczucie dziecka, takich jak: „weź się w garść”, „zacznij coś robić”, „nic nie osiągniesz”, „jakie Ty możesz mieć problemy?!”, „ja to mam problemy”, „zobaczysz, jak dorośniesz, wtedy to będzie trudno”, „to wszystko wina telefonu/komputera/Internetu”, „jesteś jak…matka/ojciec”. Warto wtedy pomyśleć o myśleniu tunelowym, które sprawia, że dziecko nie jest w stanie oderwać swoich myśli i działa tzw. „samospełniające się proroctwo”, podczas którego dziecko może opatrznie zrozumieć nasze komentarze i wbrew naszym zamiarom odebrać to jako potwierdzenie swoich przekonań, że dalsze życie nie ma sensu i brak zrozumienia dorosłych tylko to potwierdza.

Eksperci Fundacji Dajemy Dzieciom Siłę



Źródła:
¹ NIZP-PZH, www.statystyka.medstat.waw.pl.
² Przeciwdziałanie zaburzeniom psychicznym u dzieci i młodzieży, NIK, 2017.
³ Wg danych Centralnego Rejestru Lekarzy RP Naczelnej Rady Lekarskiej z dn. 24.02.2020 r.
⁴ Ogólnopolska diagnoza skali i uwarunkowań krzywdzenia dzieci, Fundacja Dajemy Dzieciom Siłę, 2018: diagnozakrzywdzenia.pl.
⁵ Zamachy samobójcze od 2017 roku, statystyka.policja.pl.