Dlaczego i jak budować i wspierać szkolne rytuały?

Dary rytuału dla społeczności, także tej szkolnej, są ogromne. Rytuał pomaga pielęgnować tradycję i spaja wspólnotę. W swych współczesnych odsłonach takich, jak festyny, festiwale, Andrzejki czy Dzień Ziemi, rytuał angażuje i pozwala na kreatywne, a nie tylko odtwórcze uczestnictwo.

Artykuł jest piątą częścią cyklu merytorycznych materiałów dla dyrektorów i nauczycieli #tutoring rówieśniczy. W ramach cyklu autorka zwraca uwagę na rozwój nastolatków na wczesnym etapie dorastania, przedstawia sposoby ich wspierania, patrzy na ten czas również z perspektywy kryjącego się w nim potencjału. W artykułach są przedstawione konkretne propozycje działania oraz autorski program tutoringu rówieśniczego.

Rytuał w edukacji – doświadczenie ucznia i nauczyciela

Od lat przyglądam się edukacyjnemu wymiarowi rytuału i świętowania. Na początku były własne, szkolne doświadczenia. Z czasów nauki w liceum najlepiej pamiętam przedstawienie, które moja klasa przygotowywała dla całej szkoły. I chrzest kotów. Najstarsi uczniowie przywitali nas w murach szkoły organizując konkursy, wyzwania. Zbudowali klimat dobrej zabawy. Potem było studenckie koło teatralne. Od dwóch lat prowadzę autorskie zajęcia dla przyszłych pedagogów: „Od akademii ku czci do gry miejskiej. Rytuały i ceremonie w szkole”. Realizowane są podczas nich dwa cele. Po pierwsze dążymy do poznania fenomenu rytuału. Do zrozumienia go, zaufania mu i dostrzeżenia potrzeby pielęgnowania rytuałów w szkole. Po drugie analizujemy rytualne oblicze szkoły i szukamy współczesnych, atrakcyjnych form, w których to oblicze może się realizować. Do jakich wniosków dochodzimy?

Potrzeba rytuału w szkole

Rytuał towarzyszy człowiekowi od zawsze. Pozwala przekazywać tradycję, jednoczy wspólnotę, ale też przynosi pociechę i pomaga zrozumieć trudne wydarzenia. Przykładem może być obrządek pogrzebowy – prowadzi on rodzinę zmarłego krok po kroku z bólu do żałoby i ukojenia. Dojrzewanie i wchodzenie w dorosłość miały w społecznościach plemiennych rytualny wymiar dlatego właśnie, że był to proces trudny do zrozumienia. Poza tym, rytuał nadawał mu bardzo konkretne ramy czasowe – dziś jesteś dzieckiem, jutro dorosłym człowiekiem, bo przeszedłeś rytualną próbę. Szkolny rytuał to nie tylko taneczna zabawa czy strojenie szkolnej choinki na holu. To też dzień patrona, koncert z okazji Dnia Niepodległości. Rytuał ma pomóc objaśniać trudne wydarzenia historyczne, opowiadać je językiem zrozumiałym dla uczniów i w sposób atrakcyjny.

Zamiast „akademii ku czci”

Przykładem szkolnego rytuału jest „akademia ku czci”. Podczas zajęć, o których wspomniałam na początku, oglądamy filmowe zapisy takich akademii. Są one do siebie podobne. Dominują wyuczone na pamięć wiersze i piosenki. Słychać szmery na sali. Część publiczności ziewa. Dochodzimy zawsze ze studentami do podobnych wniosków – przedstawienia, w których dzieci robią to samo albo tygodniami uczą się na pamięć roli i wszystko wykonują pod dyktando dorosłych, są lepsze niż nic. W końcu w teatrze czy filmie też mamy reżysera, scenografię, tekst, a w starszych klasach przygotowywanie akademii czy przedstawienia samo w sobie staje się rytuałem. Ale jeśli pomyślimy o święcie i rytuale jako możliwości budowania relacji, to można znaleźć lepsze przykłady niż wchodzenie w rolę aktorki czy aktora. Myślę na przykład o grze miejskiej na temat jakiegoś wydarzenia historycznego zamiast akademii. O scenkach dramowych zamiast przedstawienia. Takie dramowe spotkanie może zaangażować także rodziców, którzy są na szkolnych przedstawieniach w roli nieaktywnej publiczności, a mogą przecież stać się częścią zdarzeń. 

r_BiuletynCKN_do_art_Librus.jpg

Programy wychowawcze wykorzystujące rytuał w wychowaniu

W niektórych szkołach na świecie rytuał świadomie jest wykorzystany do pracy z uczniami nie tylko od święta, ale też w szkolnej codzienności. Przywołam dwa przykłady. Pierwszy to ”The Rite Journey”. Program reklamowany jako „przemiana współczesnego nastolatka” wprowadzono w wybranych szkołach w Nowej Zelandii. Jego twórcom przyświecała myśl, że młodzieży brakuje współcześnie struktur, kolektywnych rytuałów i wsparcia wspólnoty w procesie stawania się dorosłymi. Wieloletni program zakłada nie tylko rozmowy, dyskusje i inne zajęcia związane z przekazem wiedzy „starszyzny”, ale także ceremonie, jak na przykład „rytualne wyrzucanie kamieni”, na których uczniowie uprzednio zapisują coś, co symbolizuje ich dzieciństwo.

Drugi program to „Link Crew” działający w 5000 szkół w USA i Kanadzie. Polega on na przygotowywaniu osób ze starszych klas do towarzyszenia i pomagania uczniom i uczennicom zaczynającym naukę w liceach, a także na koordynowaniu tej pomocy. Starsi uczniowie wykonują zadania podnoszące ich samoocenę (być starszym, więcej wiedzącym kolegą/koleżanką), a młodsi zyskują przekonanie, że ktoś chce im pomóc w okresie przejściowym. Działania starszaków są następujące:

  • oprowadzenie po szkole,
  • objaśnienie planu lekcji,
  • pomoc w wybieraniu zajęć,
  • w poruszaniu się w systemie komputerowym,
  • opowiadanie ciekawostek o szkole i jej zwyczajach,
  • a nawet takie gesty jak przybicie piątki podczas przerwy.
Nowi uczniowie poprzez uczestnictwo w programie nawiązują wspierające relacje ze starszymi, a także otwierają się na innych uczniów i uczennice, bo pokonują nieśmiałość lub lęk przed nowym miejscem.

Przywołane przykłady mogą być inspiracją, bo pokazują, jak można wspierać uczniów w rozwoju i jak realizować cele wychowawcze, korzystając z dobrodziejstw rytuału w codziennym szkolnym życiu. Od poziomu ogólnoszkolnego, czyli na przykład wdrożeniu rocznego programu imprez/konkursów szkolnych związanych z patronem czy patronką szkoły do poziomu każdego zespołu klasowego – wymyślenie zwyczajów związanych w odpytywaniem, z „radosnym piątkiem”, z tematyką lekcji wychowawczych, klasowego powitania itp. – można budować i wzmacniać relacje z uczniami poprzez rytuał i świętowanie.

W kolejnym tekście zaproponuję kilka klasowych rytuałów, które nie wymagają wiele wysiłku, a mogą zmieniać relacje grupowe i klimat klasy.

a_tutoring5_LS_graf.jpg

Warto przeczytać

  • Gajda K. A., Pedagogiczny dramat terapeutyczny jako spotkanie z młodzieżą, w: Etiudy sceniczne o dorastaniu, red. I. Dowlasz, Kielce 2011.
  • Hamerski J., Gotowe scenariusze imprez szkolnych, czyli jak przygotować imprezę w szkole, żeby nie byłą nudną „kuczcią”, Poznań 2011.
  • Zabielska J., Pomysł na niebanalną uroczystość szkolną, Kraków 2013.
O programie ”The Rite Journey”

  • Smith A.P., The implementation of a rites of passage programme into a boys’ secondary school, „Pastoral Care in Education”, 2012/30.
  • http://theritejourney.com/boys-year-long-program.
O programie „The Link Crew”

  • Gewertz C., Peers Help 9th Graders Survive Critical Year, „Education Digest”, 2018, tom 83 nr 7.

Pisałam szerzej

  • Jaskulska S., Kreowanie doświadczeń liminalnych w szkole z wykorzystaniem metody dramy edukacyjnej, „Studia Edukacyjne”, 2016/42.
  • Jaskulska S., O potencjale stanów przejściowych na przykładzie dorastania i wchodzenia w dorosłość, „Humaniora”, 2018/3 (23).
  • Jaskulska S., Spotkanie dramowe zamiast szkolnej akademii. Nowe wymiary kreowanie doświadczeń rytualnych w szkole a wspieranie rozwoju adolescentów, w: Młodzież między ochroną a ryzykiem. Wspieranie oraz pomoc psychologiczno-pedagogiczna dla adolescentów i adolescentek, red. B. Jankowiak, A. Matysiak-Błaszczyk, Poznań 2017.
  • Jaskulska S., Współczesne oblicza pedagogiki liminalnej. W stronę wspierania rozwoju młodzieży szkolnej poprzez zabawę, w: Społeczne i podmiotowe uwarunkowania rozwoju młodzieży, red. A. Cybal-Michalska, M. Orłowska, W. Segiet, Dąbrowa Górnicza 2018.
  • Jaskulska S., Rytuały i świętowanie a budowanie relacji w szkole, w: Zdrowe relacje w szkole. Artykuły, scenariusze lekcji, red. M. Rosińska, https://e-dos.net/Rok_relacji_publikacja2020.pdf?fbclid=IwAR1xpIROw2EIXJJd2oCwgZTU9uUeipMlSxm9OUVXoNJorrHmvBmGM2rhPPs




Sylwia Jaskulska
Prof. UAM dr hab., pedagożka, pracuje na stanowisku profesora w Laboratorium Pedagogiki Szkolnej na Wydziale Studiów Edukacyjnych Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Autorka, współautorka i współredaktorka kilku książek o szkole (np. S. Jaskulska, Ocena zachowania w doświadczeniach gimnazjalistów, S. Jaskulska, Rytuał przejścia. Młodzież szkolna na progu edukacyjnym, M. Dudzikowa, S. Jaskulska (red.), Twierdza. Szkoła w metaforze militarnej. Co w zamian?) i kilkudziesięciu innych tekstów. Członkini Uniwersyteckiego Ośrodka Koordynacyjno-Programowego Kształcenia Nauczycieli. Zastępczyni redaktor naczelnej „Rocznika Pedagogicznego”. Honorowa Ambasadorka oddolnej ogólnopolskiej inicjatywy edukacyjnej Rok Relacji w Edukacji. Doświadczenia naukowe zdobywa i pogłębia poprzez udział w ogólnopolskich i międzynarodowych projektach i współpracując z zagranicznymi ośrodkami uniwersyteckimi. Pasjonatka dramy edukacyjnej.
https://www.facebook.com/sylwia.jaskulska.spotkania.edukacyjne


Interesuje Cię ta tematyka? Przeczytaj również:

Najbardziej aktualne artykuły: