Zespół nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi, zaburzenia hiperkinetyczne, czyli kłopoty z nadpobudliwością, nadruchliwością i koncentracją uwagi. Częściej diagnozowany u chłopców ze względu na przewagę objawów nadpobudliwości i nadruchliwości, co skutkuje kłopotami wychowawczymi. U dziewcząt przeważają objawy zaburzeń koncentracji, ale ponieważ nie są te objawy tak widoczne, dziewczynki nie sprawiają kłopotów wychowawczych i rzadziej są diagnozowane.

Artykuł jest trzecią częścią cyklu poświęconego uczniom ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi #uczeń ze SPE.

Potrzeby dziecka z ADHD

Dzieci z tym zaburzeniem nie są inne, więc potrzebą nadrzędną jest zrozumienie. To co z nimi się dzieje jest trudne do pojęcia szczególnie dla nich, więc tym bardziej potrzebują, aby dorośli opiekunowie rozumieli więcej i wspierali je w poradzeniu sobie z codziennymi komplikacjami, jakie wnosi w życie dziecka ADHD.

Jeśli dorośli zrozumieją przyczyny reakcji, to zobaczenie kolejnych potrzeb jest łatwiejsze: 

• stałości reakcji na konkretne zachowanie (wszyscy dorośli reagują tak samo na takie samo zachowanie),

• konsekwentnego dotrzymywania umów i deklaracji, co eliminuje niepewność,

• regularności (rytmu dnia), która pozwala ćwiczyć umiejętności,

• powtarzania, aby uniknąć zapominania, a przede wszystkim natychmiastowej reakcji na zachowania dziecka: gdy dobre – to nagroda (pochwała), a gdy łamie reguły – natychmiastowej informacji, że to zachowanie jest niewłaściwe.

Ostania z potrzeb jest często mało rozumiana przez dorosłych. W szkole zostawiany taki uczeń po lekcjach na rozmowę z wychowawcą nie potrafi przypomnieć sobie sytuacji, o których nauczyciel mówi, więc albo zamyka się i nie odpowiada (postrzegany jako niegrzeczny, unikający odpowiedzialności), albo odpowiada tak, jak wyobraża sobie oczekiwania nauczyciela (często postrzegany wtedy jako kłamczuch, który konfabuluje, żeby uniknąć reprymendy). 

A rzeczywistość tego dziecka wygląda jak życie na karuzeli: zaburzenia w pracy neuroprzekaźników w mózgu powodują m.in. brak możliwości selekcjonowania i hierarchizowania informacji (bodźców). Jak ma sobie odtworzyć, co wydarzyło się przed kilkoma godzinami czy nawet minutami, jeśli po drodze się tyle już zmieniło?

Wspierająca przestrzeń

Ze względu na nadpobudliwość i nadruchliwość ucznia dobrym rozwiązaniem wydaje się być zajmowanie miejsca w ostatniej ławce, bez towarzystwa rówieśnika. To sprzyja jego potrzebie większej przestrzeni prywatnej, a równocześnie zachowania, nad którymi nie panuje ze względu na swoje zaburzenie (np. kręcenie się na odchylonym krześle, spadające pomoce, ciągłe sięganie do tornistra, itd.), nie będą stanowiły swoistego „przedstawienia” dla innych uczniów.  Pomogą także jasne ustalenia co do pomocy do lekcji: kolorowe okładki na podręczniki i zeszyty (np. zielony – przyroda, niebieski – matematyka), malutki piórnik (tylko podstawowe przybory, a do np. plastyki czy geometrii – inne małe piórniki z konkretnymi przyborami), na ławce znajdują się tylko niezbędne do lekcji przedmioty.

Zachowanie nauczyciela:

• używanie konkretów w przedstawianiu treści, a unikanie pojęć abstrakcyjnych (jeśli się pojawiają, powinny być natychmiast wyjaśnione),

• unikanie zwrotów, które mogą powodować dezorientację (zaskakujące reakcje mogą wywołać zdania wypowiadane przez nauczyciela: Pozwól, że rzucę okiem… Pogoda pod psem… Leży do góry brzuchem… Ręce opadają…),

• powtarzanie najważniejszych zdań,

• zwracanie uwagi na to, co należy zanotować,

• wyraźne formułowanie celów i wskaźników pomagających ocenić osiągnięcie celu,

• dobre relacje z uczniem, które pozwolą ustalić, jak nauczyciel może „obudzić” ucznia, kiedy ten ma kłopot z utrzymaniem koncentracji.

Istotnym elementem zachowania nauczyciela jest umiejętność powstrzymania się od zwracania uwagi, jeśli zachowanie ucznia wynika z jego zaburzenia i nie stanowi zagrożenia dla bezpieczeństwa tego ucznia lub innych obecnych w klasie. Np. w sytuacji, gdy spadnie piórnik, nie ma potrzeby zwracania się z uwagą Podnieś piórnik! Jak będzie go potrzebował, to podniesie. Poza tym takie „spadanie” różnych przedmiotów powtarza się zwykle wielokrotnie, więc nieustająco przerywana jest uwaga wszystkich uczniów, także tego, który ma z koncentracją szczególny kłopot. Oczywiście jeśli np. rozsypią się kredki, a uczniowie przemieszczają się po klasie, bo trwa aktywna praca, sytuacja się zmienia, może stanowić zagrożenia dla innych. Jasny komunikat Basia, Wojtek, pomóżcie Oskarowi zebrać kredki! ma uzasadnienie w zapewnieniu bezpieczeństwa wszystkim obecnym w klasie.

Metody pracy dydaktycznej

Im więcej aktywności, tym skuteczniejsze zaangażowanie ucznia nadpobudliwego w działania, które może wtedy zapamiętać skuteczniej, ponieważ włącza w ten proces wszystkie zmysły. Dobrze sprawdzają się instrukcje do wykonywania ćwiczeń, ponieważ pomagają zobaczyć kolejne elementy i – nawet jeśli dojdzie do zerwania uwagi i zaburzenia procesu myślenia – łatwiej wrócić do przerwanej pracy i powiązać fakty. W tym aspekcie mogą pomóc także plany, mapy mentalne, terminarze itd. Wspierające będą także metody oparte na wizualizacji: filmy, zdjęcia, ryciny, modele itd. W porządkowaniu wiedzy – możliwość korzystania z tablic, słowników, instrukcji, encyklopedii, zestawień, diagramów itd. Wspierają rozumienie i zastosowanie wiedzy metody inscenizacji, pokazów, prezentacji itd.

Dostosowanie wymagań edukacyjnych

Dla uczniów z zaburzeniem hiperkinetycznym dostosowanie powinno uwzględniać ich nadpobudliwość, nadruchliwość i kłopoty z koncentracją. Stąd właściwe wydają się być te formy, które bazują na powtarzaniu, przypominaniu, wspieraniu planowania i myślenia perspektywicznego, a także kontroli emocji. Skuteczne mogłyby być np.: …po uprzednim przypomnieniu, …po wcześniejszym przećwiczeniu, …w trzech etapach, …z modelem, …wg planu, instrukcji, …z graficzną notatką z tekstu, …ze słownikiem, …z tabelą, …możliwością korzystania z wyjaśnień nauczyciela, …z mapą itd.

Ważne dla uczniów z ADHD

1. Najważniejsze: zaakceptować dziecko takim, jakim jest. Współpracować. Otwarcie rozmawiać o problemach dziecka, pytać o pomysły, które pomogą mu rozwiązać jego problemy.

2. Pracować nad pozytywnym obrazem tego ucznia, skupiać się na mocnych stronach, nie interpretować zachowań uczniów w sposób, który zaprzecza wiedzy o jego zaburzeniu. (Zamiast: “Uparte, pracuje wtedy kiedy samo chce, ciągle pyta, wszystko zaczyna, niczego nie kończy, buja w obłokach, ma ciągłe problemy w relacjach z rówieśnikami…”.  Może: „Ukierunkowane na cel, pracuje przy wysokiej motywacji, dociekliwe, chętnie eksperymentuje, elastyczne, pełne pomysłów, indywidualista, ekscentryk…”?).

3. Postawić na empatię, zrozumienie i budowanie relacji. Taka postawa nauczyciela może pomóc uczniowi zobaczyć przestrzeń szkolną jako sprzyjającą realizacji celów i zaspokojenia indywidualnych potrzeb. To wpłynie uspokajająco na młodego człowieka, zwiększy jego zaufanie do dorosłych opiekunów, pośrednio może zwiększyć zaangażowanie tego ucznia w pracę nad sobą.

4. Ustalić czytelne sygnały dotyczące:

• pochwał (np. kciuk w górę: Chwalę, doceniam!),

• przypomnienia (np. pokazanie trzech palców stanowi komunikat: Wróć do przerwanego zadania!),

• zwrócenie uwagi na łamanie zasad (np. otwarta dłoń: Skup się na pracy!).

Ważne, aby te sygnały były bez słów, które powodują przerywanie koncentracji wszystkich uczniów w klasie, a dziecko z ADHD czuje się ciągle upominane.

5. Podczas zajęć podkreślać to, co ważne, co wymaga zapamiętania, zapisania.

6. Podczas prezentacji komentować to, co uczniowie widzą.

7. Zachęcać do zadawania pytań i komentowania.

8. Kontrolować notatki ucznia, aby wyeliminować błędy różnego rodzaju.

9. Dopilnować, aby zadania (lub informacje istotne na przyszłość, np. sprawdzian w czwartek) były zapisane w zeszycie.

10. Współpracować z rodzicami (ale nie wzywać co chwila). Ustalony rytm spotkań wesprze zarówno dziecko, rodziców, jak i nauczycieli. Ważne, aby spotkania były nastawione na rozmowy o tym, co zostało osiągnięte, były okazją do wymiany pomysłów na rozwiązanie konkretnych problemów dziecka.

11. Dbać, aby każde spotkanie z uczniem kończyło się pozytywnie: jeśli nie pochwałą (bo było trudno dzisiaj), to na pewno z uśmiechem, który sygnalizuje uczniowi, że może liczyć na nauczyciela.

Zewnętrzne objawy ADHD często utrudniają nauczycielom zauważenie rzeczywistych kłopotów dziecka związanych z deficytami koncentracji, dosłownym rozumieniem poleceń, utrudnionego czytania komunikatów niewerbalnych, problemów z nawiązywaniem i utrzymaniem relacji społecznych. A te kłopoty przekładają się na sukces (lub raczej jego brak) edukacyjny. Naszą rolą jest organizacja zajęć w taki sposób aby wspierając ucznia skupiać się na jego mocnych stronach, a nie deficytach.

Chrzanowska B., Święcicka J.: Oswoić ADHD. Poradnik dla rodziców i nauczycieli dzieci nadpobudliwych psychoruchowo. Warszawa 2011.





Maria Tuchowska
Nauczyciel dyplomowany, polonista i teolog. Posiada wieloletnie doświadczenie w pracy z dziećmi i młodzieżą w placówkach integracyjnych różnego poziomu, edukator, coach, przeprowadziła ok. 600 szkoleń z zakresu kompetencji psychospołecznych nauczycieli, prawa oświatowego, pracy z dziećmi i młodzieżą z różnego typu zaburzeniami. Specjalizuje się również w tematyce dotyczącej zagadnień związanych z obecnością rodziców w szkole.