Szkolna profilaktyka e-uzależnień – współpraca z instytucjami

Nie ma sensu w szkole organizować nic nie dających „pogadanek” o uzależnieniu od mediów cyfrowych. Czas na budowanie długofalowych programów profilaktycznych w zakresie rozwiązywania problemu e-uzależnień. Tylko w ten sposób można kształtować odpowiednie postawy w zakresie codziennego używania cyfrowych dobrodziejstw.

Perspektywa szeroka

Rekomendacje dla poszczególnych grup odbiorców

Aby w sposób profesjonalny rozwiązywać problem e-uzależnień dzieci i młodzieży, nie wystarczy tylko zbudować dobrze funkcjonującego systemu na poziomie szkoły. Szkoła powinna podejmować kroki, które rozszerzą działania na poziom kolejnych instytucji, więcej nt. e-uzależnienia – jak budować profesjonalną szkolną profilaktykę tutaj.

Warto nawiązywać współpracę z instytucjami wspierającymi edukację (IWE), uczelniami wyższymi (UW) i organizacjami pozarządowymi (NGO), ale też zabiegać o wsparcie na poziomie jednostek samorządu terytorialnego (JST), a nawet na poziomie krajowym (GOV). Dlatego w tym artykule chcę zaproponować dwanaście rekomendacji ukazujących, w których aspektach warto odwołać się do powinność innych – pozaszkolnych – instytucji, które mogą wspierać nas w budowaniu pozytywnych wzorów korzystania przez dzieci i młodzież z mediów cyfrowych. 

Rekomendacja nr 1:

Systematyczne wyposażanie szkół w dostęp do szybkiego Internetu, sprzęt multimedialny oraz w rozwiązania edukacyjne oparte o TIK.
Myśląc o rozwoju szkół, należy uznać, że w dobie szybkiego rozwoju nowych technologii narzędzia TIK, sprzęt multimedialny czy internetowe platformy edukacyjne powinny być szeroko dostępne dla placówek oświatowych. Systematyczne wyposażanie placówek edukacyjnych w nowoczesne rozwiązania, dbanie o regularny przegląd techniczny dostarczanego do szkół sprzętu, jego aktualizacja, kultura jego przechowywania i używania – to cele, przed którymi stoi system edukacji w Polsce.

Zalecenie te można osiągnąć poprzez zapewnienie warunków organizacyjnych i finansowych dla zatrudnienia w szkołach osób odpowiedzialnych za sprawne, niezawodne, bezpieczne i odpowiednie do potrzeb funkcjonowanie sieci wewnętrznych, wysokiej jakości dostęp do Internetu, aktualizacje oprogramowania oraz sprawność urządzeń cyfrowych. Osoby te powinny być informatykami posiadającymi odpowiednie kompetencje profesjonalne, nie zaś nauczycielami informatyki obciążonymi dodatkowo obowiązkami dydaktycznymi.

Z kim współpracować? Aby realizacja tego postulatu była możliwa, warto podjąć kroki w zakresie współpracy z JST, a także wnioskować o odpowiednie regulacje na poziomie GOV.

Rekomendacja nr 2:

Uzupełnienie oferty szkoleniowej dla nauczycieli oraz systematyczne jej rozszerzanie w zakresie umiejętności prowadzenia zajęć dydaktycznych w oparciu o stosowanie narzędzi TIK.

Z powodu szybkiego rozwoju nowych technologii istnieje potrzeba bieżącego i regularnego uzupełniania oferty szkoleniowej dla nauczycieli. Istotnym jest, aby dostarczać im kompetencje pozwalające na prowadzenie przedmiotowych zajęć lekcyjnych w oparciu o stosowanie narzędzi TIK.

Realizacja powyższej rekomendacji może przyczynić się do zwiększenia atrakcyjności prowadzonych przez nauczycieli zajęć, jak również do zmniejszenia dystansu między uczniami i nauczycielami w zakresie umiejętności stosowania nowych technologii. Realizowane zajęcia w oparciu o TIK powinny mieć charakter praktyczny. Przygotowywanie prezentacji multimedialnych przez nauczyciela to za mało. Zajęcia takie powinny pokazywać uczniom, kiedy i jak warto stosować nowoczesne technologie dla nauki i rozwoju. 

Z kim współpracować? Realizacja podstawy programowej z zastosowaniem nowych technologii, programów i aplikacji (również tych na co dzień używanych przez uczniów) może być wspierana nie tylko przez szkołę, ale również przez instytucje rządowe i samorządowe. Partnerami w zakresie wyposażania nauczycieli w niezbędne kompetencje mogą być instytucje wspierające szkołę, w szczególności ośrodki doskonalenia nauczycieli oraz uczelnie wyższe.

grafika_artykul_profilaktyka.jpg

Rekomendacja nr 3:

Zmiana modelu przekazywania wiedzy w oparciu o zastosowanie TIK w celu większej aktywizacji uczniów.

Doświadczenia wielu szkół w Polsce wskazują, że nie wystarczy wyposażyć szkołę w innowacyjne rozwiązania TIK, należy również w ślad za tym zmienić model prowadzenia zajęć lekcyjnych. Dobrym przykładem jest tablica multimedialna, która w wielu szkołach spełnia funkcję zwykłej tablicy czy ekranu do wyświetlania prezentacji multimedialnych. W niektórych szkołach służy nawet do zawieszania prac plastycznych uczniów.

Z kim współpracować? Aby TIK w szkole spełniał swoje zadania, narzędzia te muszą być wykorzystywane nie tylko przez nauczyciela, ale przede wszystkim przez ucznia. To kolejna rekomendacja wymagająca od każdego nauczyciela odmiennego aranżowania zajęć edukacyjnych niż zwykle. Dlatego także w tym zakresie warto wspierać nauczycieli dobrymi szkoleniami prowadzonymi przez IWE oraz zbiorem dobrych praktyk, które mogą szkole przekazać organizacje pozarządowe pracujące z młodzieżą. W tym zakresie trzeba też zadbać we współpracy z JST o odpowiednie wyposażenie szkoły w niezbędne do tego narzędzia.

Rekomendacja nr 4:

Realizacja długofalowych oddziaływań o charakterze profilaktycznym w zakresie problemu e-uzależnień, nadużywania Internetu, umiejętnego używania smartfonów oraz innych cyfrowych urządzeń mobilnych.

Chociaż zjawisko e-uzależnienia nasila się i dotyka coraz młodszych użytkowników nowoczesnych technologii, problem ten nie spotyka się z należytą reakcją właściwych instytucji. Działania skontrolowanych instytucji, które powinny przeciwdziałać e-uzależnieniu dzieci i młodzieży, były przypadkowe i w ocenie NIK nie odpowiadały wystarczająco skutecznie na zagrożenia wynikające z rozwoju nowoczesnych technologii”1
Szczegółowe wyniki raportu nie pozostawiają złudzeń: polska szkoła, poradnie psychologiczno-pedagogiczne, jednostki samorządu terytorialnego nie są dzisiaj przygotowane na to, aby problem e-uzależnień rozwiązywać w sposób profesjonalny i systemowy.
Do najważniejszych uchybień w rozwiązywaniu problemu osób nadużywających mediów cyfrowych zaliczyć należy:
  • brak znajomości skali zjawiska,
  • niewystarczająca liczba realizowanych programów profilaktycznych,
  • brak wytycznych w zakresie identyfikowania zjawiska,
  • bierność poradni psychologiczno-pedagogicznych w rozwiązywaniu problemu nadużywania mediów cyfrowych,
  • brak narzędzi diagnostyczny w zakresie problemu e-uzależnień.
Dzisiaj w szkołach bardzo rzadko realizowana jest długofalowa profilaktyka w zakresie problemu e-uzależnień. Jest to związane z jednej strony z ciągłym niedostatecznym zrozumieniem uzależnień behawioralnych (do tej pory szkolna profilaktyka uzależnień kojarzyła się przede wszystkim z uzależnieniami chemicznymi), z drugiej zaś z niskim – w porównaniu do uzależnień od substancji chemicznych – subiektywnym poczuciem szkodliwości uzależnień od czynności.

Tymczasem psychoterapeuci zajmujący się uzależnieniami behawioralnymi wskazują, że proces wchodzenia w chorobę, jej negatywne skutki, leczenie i terapia, jak również proces zdrowienia jest podobny u osoby uzależnionej od gier online i od narkotyków.

Z kim współpracować? Zajęcia w zakresie problemu e-uzależnień powinny być realizowane w oparciu o długofalowy (np. całoroczny) program profilaktyki e-uzależnień. Nie, jak to często ma miejsce, w formie pojedynczych i okazjonalnych „pogadanek”. W zajęciach tego rodzaju powinni brać udział nie tylko uczniowie, ale również rodzice oraz grono pedagogiczne.

Warto rozpocząć współpracę w tym zakresie z działaczami organizacji pozarządowych, których działalność związana jest z przeciwdziałaniem uzależnieniom. Ich eksperci mogą być ważnym źródłem rzetelnej wiedzy na ten temat i prowadzić specjalistyczne zajęcia dla wszystkich zainteresowanych.

Zmianę postrzegania specyfiki problemu mogą wspierać także instytucje rządowe i samorządowe. 

Rekomendacja nr 5:

Realizacja szkolnych diagnoz w zakresie problemu e-uzależnień oraz w zakresie umiejętnego wykorzystywania TIK w edukacji.

Jeden z postulatów Najwyższej Izby Kontroli w zakresie rozwiązywania problemu e-uzależnień wśród dzieci i młodzieży bezpośrednio dotyczy konieczności poznania rzeczywistej skali problemu. Dobrze przeprowadzona diagnoza w tym zakresie powinna być podstawą do planowania i dokonywania jakichkolwiek szkolnych działań profilaktycznych. Niezbędne jest uzyskanie aktualnej wiedzy o psychospołecznych determinantach problemowego używania mediów cyfrowych, a także umiejętności stosowania TIK przez nauczycieli. Dzięki temu podejmowanie konkretnych działań nie będzie oparte o przesądy i przekonania osobiste, lecz o rzetelne wyniki rzetelnie prowadzonych badań.

Systematyczne prowadzenie szkolnych diagnoz w obu powyższych zakresach pozwoli również na „odczarowanie” takich tematów jak skala i charakter zjawiska nadużywania mediów cyfrowych czy psychospołeczne determinanty problemowego korzystania z Internetu. W zakresie realizacji diagnoz szkolnych zaleca się również prowadzenie badań i obserwacji pokazujących pozytywną stronę życia w społeczeństwie cyfrowym i pozytywną stronę używania TIK w codziennym życiu.

Z kim współpracować? W przeprowadzeniu tego typu badań szkołę wesprzeć mogą uczelnie wyższe. Na części z nich prowadzone są projekty dotyczące e-uzależnień. Ponadto warto podjąć współpracę z JST, aby badania miały charakter systemowy i obejmujący taką samą formą diagnozy szkoły z całego np. miasta czy powiatu. Dzięki temu możliwe będzie m.in. rzetelne porównanie danych z różnych placówek.

Rekomendacja nr 6:

Podnoszenie świadomości oraz poziomu wiedzy o bezpiecznym i higienicznym używaniu mediów cyfrowych.

Internet oraz media cyfrowe nie są same w sobie złe ani dobre. Złe bądź dobre może być ich używanie, właściwe bądź niewłaściwe mogą być intencje użytkownika sieci, wysokie bądź niskie mogą być kompetencje cyfrowe uczniów. Ale jakiekolwiek nadużywanie mediów cyfrowych, w szczególności cyfrowych urządzeń mobilnych takich jak smartfon czy tablet, jest zawsze szkodliwe.

Negatywne konsekwencje braku osobistej higieny w używaniu mediów cyfrowych dotyczą zarówno zdrowia somatycznego (ból pleców, szyi, zapalenie mięśni nadgarstka, wypadki drogowe np. na przejściu dla pieszych, ogólne przemęczenie organizmu i niewyspanie), zdrowia psychicznego (obniżony nastrój, przeładowanie informacją, stany depresyjne), jak również zdrowia społecznego (osamotnienie, wycofywanie się z kontaktów rówieśniczych, nieumiejętność nawiązywania trwałych relacji społecznych).

Brak higieny osobistej w używaniu cyfrowych dobrodziejstw może przyczynić się również do obniżenia osiągnięć w nauce ucznia czy zwiększenia jest absencji na zajęciach. 

Z kim współpracować? Działania w tym zakresie muszą być prowadzone stale. To duże wyzwanie, dlatego pomocne okazać się mogą instytucje pozarządowe i uczelnie wyższe, które prowadza programy z tego zakresu. Warto także przyjrzeć się działaniom lokalnych instytucji wspierających edukację i dostrzec przestrzenie do współpracy z nimi w  tym zakresie.

grafika_artykul_profilaktyka2.jpg

Rekomendacja nr 7:

Tworzenie przestrzeni i płaszczyzny do wspólnego uczenia się uczniów oraz nauczycieli, w jaki sposób kreatywnie używać TIK dla celów edukacyjnych.

Edukacja zawsze jest procesem dwustronnym. Zaleca się, aby w polskich szkołach tworzyć odpowiednią przestrzeń do wspólnego – uczniów, nauczycieli oraz rodziców – uczenia się wykorzystywania TIK w edukacji. Uczniowie powinni stać się naturalnymi edukatorami dla swoich rodziców oraz nauczycieli w zakresie używania najnowszych aplikacji i rozwiązań (również edukacyjnych).

Stworzenie dla uczniów możliwości bycia nauczycielami dla osób dorosłych zniweluje różnicę międzypokoleniową w zakresie umiejętności używania mediów cyfrowych, lecz przede wszystkim zaznaczy podmiotowość ucznia w procesie nauczania. Z drugiej strony nauczyciele i rodzice współczesnych uczniów wiedzą, jak wyglądał kiedyś świat bez Internetu (to pokolenie osób urodzonych w latach 70. i 80. XX wieku). Dlatego zaleca się tworzenie w szkole i poza nią przestrzeni do tego, aby dorośli uczyli uczniów, w jaki sposób świadomie pozostawać poza przestrzenią Internetu.

Z kim współpracować? W tym zakresie najbliższą współpracę warto podjąć z instytucjami pozarządowymi, które często organizują eventy umożliwiające realizację powyższego postulatu.

Rekomendacja nr 8:

Włączenie do podstawy programowej przedmiotów programu edukacji medialnej odpowiadającego wyzwaniom współczesnych mediów cyfrowych.

Obecnie szkoła w niewielkim stopniu przygotowuje dzieci do życia w świecie cyfrowym, pozostawiając je samymi z codziennymi problemami i zagrożeniami cyberbezpieczeństwa, z którymi nie radzi sobie także rodzina. Włączenie do podstawy programowej elementów edukacji medialnej wydaje się być pilnym i kluczowym zadaniem stojącym przed Ministerstwem Edukacji Narodowej. Może to mieć różną formę:
  • przedmiotów wspierających krytyczne myślenie uczniów odnośnie treści dostępnych w Internecie,
  • zajęć nakierowanych na rozpoznawanie fake news-ów,
  • zajęć prowadzących do zwiększenia udziału aktorów i twórców, a nie tylko biernych odbiorców treści internetowych (na przykład zajęcia poświęcone kreatywnemu wykorzystywaniu zasobów sieci – uczenie blogowania, promocja e-wolontariatu oraz rozwiązań crowdfundingowych),
  • zajęcia profilaktyczne traktujące o higienicznym i bezpiecznym używaniu Internetu oraz cyfrowych urządzeń mobilnych.
Z kim współpracować? W zakresie rozwijania podstawy programowej warto lobbować w środowiskach rządowych i samorządowych.

Rekomendacja nr 9:

Promowanie dobrych praktyk w zakresie umiejętnego używania TIK w szkołach.

Na terenie naszego kraju istnieją szkoły, które mogą być przykładem odpowiedzialnego stosowania TIK w edukacji. Placówki takie powinny być wzorem do naśladowania dla innych. Szkoły te powinny mieć przywilej prezentowania swoich doświadczeń m.in. w ramach lekcji pokazowych oraz wizyt studyjnych oraz dzielenia się nimi podczas szkoleń i konferencji regionalnych.

Z kim współpracować? Aby było to możliwe, należy podejmować działania na każdym szczeblu – od samorządów poczynając, a na organizacjach pozarządowych kończąc.

Rekomendacja nr 10:

Promowanie konkursów i grantów dla inicjatyw wspierających TIK w edukacji oraz bezpieczne i higieniczne używanie mediów cyfrowych.

Mając na uwadze najważniejsze wyzwania, jakie stają dzisiaj przed edukacją w Polsce, zaleca się promowanie w różnego rodzaju konkursach, przetargach, zamówieniach, zapytaniach wszelkiego rodzaju projektów podnoszących kompetencje nauczycieli, rodziców oraz uczniów kreatywne wykorzystywanie TIK w edukacji, jak również bezpieczne używanie zasobów sieci. Zalecenie to można wdrożyć, ustalając dodatkowe punkty dla tego rodzaju inicjatyw, zwiększających tym samym możliwość pozytywnego rozpatrzenia złożonego projektu.

Z kim współpracować? Pierwszym partnerem, z którym warto poruszać tego typu tematy, jest oczywiście JST. W celu lobbowania tego typu standardów warto rozmawiać też z instytucjami wspierającymi oświatę oraz organizacjami pozarządowymi.

Rekomendacja nr 11:

Organizowanie imprez edukacyjnych nawiązujących do kreatywnego wykorzystania TIK w edukacji oraz bezpiecznego używania mediów cyfrowych.

Zaleca się, aby na terenie gmin oraz powiatów organizowane były w sposób systematyczny i regularny wydarzenia edukacyjne podkreślające znaczenie TIK w edukacji, jak również ważność  bezpiecznego używania cyfrowych dobrodziejstw przez dzieci i młodzież. Warto w tym zakresie rozpatrzyć realizację konferencji, debat, spotkań autorskich, promocji książek i projektów odnoszących się do w/w zagadnień.

W tym kontekście nie można zapominać, że najlepszym czynnikiem chroniącym dzieci i młodzież przed jakimkolwiek wejściem w problem, jest dobrze zbudowana relacja w domu, w szkole oraz w najbliższym otoczeniu dziecka/ucznia. W tym przypadku zaleca się realizowanie różnego rodzaju inicjatyw zmierzających do poprawy jakości więzi między dziećmi a ich rodzicami, między uczniami i ich nauczycielami, jak również między rodzicami i nauczycielami i samymi nauczycielami.

Z kim współpracować? W działania z tego zakresu powinny być zaangażowane wszelkie instytucje wspierające działania edukacyjne i wychowawcze.

Rekomendacja nr 12:

Ustalanie szkolnych zasad używania TIK na terenie szkoły.

Szkoły w Polsce różnorodnie podchodzą do obecności smartfonów, tabletów i innych technologii informacyjno-komunikacyjnych. Niektóre z nich wprowadzają bezwzględne zakazy używania mediów cyfrowych na terenie całej szkoły, inne placówki nie podejmują w tym zakresie żadnych działań, jeszcze inne próbują modelować używanie TIK poprzez wprowadzanie zasad używania cyfrowych dobrodziejstw. Warto pamiętać, że za każdym odstępstwem uczniów od ustalonych zasad kryje się indywidualna potrzeba ucznia, do której nauczyciel powinien potrafić dotrzeć. Ustalone zasady powinny być nie tylko wpisane w szkolny statut, ale również umiejscowione w widocznym miejscu tak, aby wszyscy przypominali sobie o ich istnieniu.

Z kim współpracować? Odpowiedzialność cyfrową uczniów najlepiej jest kształtować nie poprzez bezwzględne zakazy, a wspólnie opracowane zasady obowiązujące na terenie szkoły. Aby te zasady było odpowiednio wdrożone i spełniały swoją rolę, powinny być nie tylko wspólnie ustalane (przez nauczycieli, uczniów oraz reprezentantów rodziców), ale również wspólnie realizowane, monitorowane, a w razie potrzeby zmieniane.

Budowanie szkolnego systemu profilaktyki e-uzależnień jest procesem rozciągniętym w czasie, zaś jego głównym założeniem jest ciągłe rozwijanie i doskonalenie metod pracy na rzecz osób e-uzależnionych bądź zagrożonych e-uzależnieniem. Oznacza to, że należy dążyć do takiej sytuacji, w której podejmowane działania wraz z upływem czasu realizowany będą na coraz wyższym poziomie, bądź też zachowają swoją wysoką jakość realizacji na ustalonym i zadawalającym poziomie.





Źródła:
1 Najwyższa Izba Kontroli, Informacja o wynikach kontroli pt.: Przeciwdziałanie e-uzależnieniu dzieci i młodzieży, Kielce, 2016, dostępne na: https://www.nik.gov.pl/plik/id,12563,vp,14960.pdf


dr Maciej Dębski
Pracownik naukowy Uniwersytetu Gdańskiego, założyciel i lider Fundacji Dbam o Mój Z@sięg, socjolog problemów społecznych, edukator społeczny, ekspert w realizacji badań naukowych, ekspert Najwyższej Izby Kontroli, Rzecznika Praw Obywatelskich, Fundator i Prezes Fundacji Dbam o Mój Z@sięg, autor/współautor publikacji naukowych z zakresu problemów społecznych (bezdomność, przemoc w rodzinie, uzależnienia od substancji psychoaktywnych, uzależnienia behawioralne), autor/współautor dokumentów strategicznych, programów lokalnych, pomysłodawca ogólnopolskich badań z zakresu fonoholizmu i problemu cyberprzemocy zrealizowanych wśród 22 000 uczniów oraz 4 000 nauczycieli. W roku 2016 wdrożył pierwszy w Europie eksperyment społeczny odcięcia 100 osób na 72 godziny od wszelkich urządzeń elektronicznych (telefonów komórkowych, tabletów, Internetu, gier on-line playstation, telewizji), który zakończył się sukcesem badawczym.


Interesuje Cię ta tematyka? Przeczytaj również:

Najbardziej aktualne artykuły: