Praca wychowawcza z nastolatkami to ciągłe szukanie balansu między dbaniem o bezpieczeństwo i kulturę zachowań w grupie a dawaniem przestrzeni na tożsamościowe eksperymenty.

Artykuł jest trzecią częścią cyklu merytorycznych materiałów dla dyrektorów i nauczycieli #tutoring rówieśniczy. W ramach cyklu autorka zwraca uwagę na rozwój nastolatków na wczesnym etapie dorastania, przedstawia sposoby ich wspierania, patrzy na ten czas również z perspektywy kryjącego się w nim potencjału. W artykułach są przedstawione konkretne propozycje działania oraz autorski program tutoringu rówieśniczego.

Bezpieczne warunki rozwoju

Nastolatek ma ogromny potencjał. Jego witalność, kształtująca się zdolność abstrakcyjnego myślenia, odkrywanie siebie i otwartość na świat to zasoby pozwalające uczyć się, poznawać, tworzyć. Jednocześnie nastoletnie ciało, hormony i emocje dają o sobie znać, utrudniając podejmowanie nawet najłatwiejszych zadań. Kryzys rozwojowy, który jest normalną częścią życia, przynosi zachowania odczytywane jako negatywne, utrudniający bycie z nastolatkiem w domu i w szkole. 

Błędem jest wymaganie od nastolatków zachowań właściwych dla dorosłych oraz torowanie drogi do dorosłości bez uwzględnienia potrzeby zabawy, popełniania błędów, życzliwej akceptacji niedojrzałości.

Nie chodzi o pobłażliwość. Raczej o to, żeby w kontakcie z nastolatkiem pamiętać o prawidłowościach rozwojowych tego etapu życia. To służy także nauczycielowi, bo wiele sytuacji może rozwiązać, obniżając poziom własnego stresu. Pomaga w tym częste przypominanie sobie, że negatywne zachowania nie są wymierzone w nas czy w innych uczniów z klasy.

Podobnie jak znajomość procesu rozwoju grupy pozwala ze spokojem podchodzić do zachowań oporowych, wpisanych w ten proces, tak i przyjęcie perspektywy osoby rozumiejącej kryzys daje nadzieję na dobrą relację z nastolatkiem.

Wstrzymać bierność, ruszyć aktywność

Młodzież na początku drogi między dzieciństwem a dorosłością może tracić poczucie własnej wartości. Pojawiają się myśli „jestem najgorszy”, „nic mi się nie udaje”, „nie wiem, co chcę robić”, „wszystko mi jedno”.

Nie oznacza to, że nastolatka nie można do niczego zmotywować.

Wysoka motywacja może pojawić się wtedy, kiedy czynność i cel są atrakcyjne, a najlepiej jeśli nastolatkowie sami je wybierają. I tu ważna uwaga. Bywa tak, że ten cel i aktywność z punktu widzenia dorosłych nie jest szczególnie ważny. Wolelibyśmy, żeby nasza klasa włączyła się w akcję charytatywną niż w organizowanie zawodów gry w kręgle dla klas równoległych. Tymczasem ważniejsze jest samo doświadczenie motywacji i siebie jako osoby działającej niż cel działań. To, że nastolatkowie coś robią z ochotą.

Jeśli jednak uda się zainteresować swoją klasę aktywnością społeczną, na przykład wolontariatem, można upiec dwie pieczenie na jednym ogniu. Motywować i pokazywać, że nasze działania mogą mieć znaczące, przynoszące satysfakcję nie tylko nam, skutki.

Typowe dla okresu dorastania są potrzeby robienia tego, co uważa się za ważne i eksperymentowania. Dobrze, jeśli ta energia może być ulokowana w wolontariacie czy innych formach działalności społecznej.

Rozmowy o myśleniu

Zadania stawiane uczniom lepiej do nich trafią, jeśli będą odpowiadały tym umiejętnościom, które młodzi ludzie właśnie nabywają i z których są szczególnie dumni. Przykładem jest myślenie abstrakcyjne. Nastolatek nie tylko potrafi już myśleć i rozmawiać o miłości, prawdzie, sprawiedliwości, ale też chce to robić. Zbytnie skupienie się dorosłych na faktach i konkretach czyni z nich nudziarzy, osoby traktujące nastolatka zbyt dziecinnie albo osoby, które „zupełnie nas nie rozumieją”.

Młodzież w starszych klasach szkoły podstawowej interesuje się problemami natury moralnej, ciekawostkami z zakresu filozofii, logiki. Potrafi stawiać hipotezy i myśleć o myśleniu. Praca z nastolatkiem polegająca na rozwiązywaniu problemów, podobna do metody naukowej, wskazuje, że jest on dla nauczyciela ważny i że dostrzega w nim osobę wchodzącą w dorosłość. Na atrakcyjnych dla nastolatków tematach można trenować zdolność dyskusji. Uczyć, że ludzie nie zawsze muszą się zgadzać, że nie zawsze czyjeś musi być na wierzchu.

Wiedza potrzebna od zaraz

Powodem lęku, buntu czy agresji bywa brak wiedzy. To, że nastolatek myśli abstrakcyjnie i umie rozwiązywać problemy, nie znaczy, że ma wiedzę na każdy temat. Często najbardziej brakuje rzetelnych, życzliwych rozmów o samym dorastaniu.

Nastolatkowie martwią się o sprawy, które nie przychodzą nam nawet do głowy. I o takie, których możemy się domyślać. Może to być na przykład obawa o rytm przemian fizycznych – porównywanie się z rówieśnikami, lęk, że coś jest nie tak. Potrzebna jest wiedza o tym, że rozwój przebiega w pewnych ramach, ale jednak indywidualnie i że nie ma jednego właściwego wzorca. Takich wyprzedzających obawy lub dokładnie trafiających w nie rozmów nigdy nie za dużo.

Skrzynka pomysłów

Na koniec kilka praktycznych pomysłów, jak pracować z nastolatkiem w młodszym okresie dorastania.

List do siebie samego. Dorastający uczniowie są gotowi do wyznaczania sobie dalekich celów, do planowania. Zmienia się postrzeganie siebie w czasie. Gratyfikacja nie musi być natychmiastowa, jak u młodszych dzieci. Tę umiejętność można trenować i wykorzystać ją w pracy wychowawczej, na przykład realizując jakieś zadania cały semestr, by na końcu czekała nagroda. Przykładem może być pisanie na początku szóstej lub siódmej klasy listów do samych siebie i odczytywanie ich w klasie ósmej. Jest to zarazem sposób na podkreślenie, że jako nauczycielki i nauczyciele widzimy drogę do dorosłości i jej etapy.

Punkty zapalne pozytywnego myślenia. Ważne jest wykorzystywanie każdej nadarzającej się okazji, żeby pokazywać różne ścieżki dorastania i wchodzenia w dorosłość, szczególnie te pozytywne. Sprawdza się wspólne oglądanie filmów, w których młody człowiek zachował się bohatersko, przywoływanie przykładów młodych pasjonatów. Przesłanie, że życie toczy się bardzo różnie, ale nawet w najtrudniejszych sytuacjach jest nadzieja, a młodzi mają szansę zaistnieć, a przynajmniej wyjść zwycięsko z kłopotów, jest potrzebne młodzieży. Szczególnie tej jej części, która nie prowadzi takich rozmów z rodzicami. Dorastającym potrzebne są punkty zapalne myślenia pozytywnego, bo często ujawnia się w nich nastawienie negatywne do siebie i świata. Przy okazji wieczoru filmowego i rozmowy o treści filmu buduje się też zaufanie w relacji z nauczycielem.

Wpływ idola. Ulubiony youtuber jest autorytetem większym niż nauczyciel. Zaproszenie go na lekcję wychowawczą, nawet tylko poprzez odtworzenie filmiku na temat pasujący do naszych wychowawczych celów, to też pomysł wart sprawdzenia w praktyce.

Skala emocji. To, że z naszej perspektywy nastolatek coś za bardzo przeżywa, nie oznacza, że problem przestaje istnieć. Nawet jeśli powód jest tylko w wyobraźni nastolatka, odczuwane emocje są prawdziwe. Negowanie ich to zła strategia. Można pomóc swojej klasie, ucząc ją stosowania skali emocji. Strategia ta polega na tym, żeby starać się w różnych sytuacjach spojrzeć na siebie z oddalenia i ocenić na skali od 0 do 10 własny stan emocjonalny. Gdy pobudzenie minie, można zastanowić się, już na spokojnie, czy emocje były adekwatne do sytuacji. Każdy z uczniów i uczennic powinien stosować tę strategię samodzielnie, dorastanie to nie jest dobry czas na omawianie swoich emocji na forum klasy. Uczyć tej strategii można na przykładach wybranych scen filmowych. Przy okazji ujawnia się prawda, że każda z osób inaczej ocenia emocje bohaterów, zarówno ich przeżywanie, jak i odbieranie jest więc sprawą indywidualną.

Załóż się ze swoją klasą. O cokolwiek, co będzie dla klasy ważne, a dla Ciebie akceptowalne. Nastolatkowie uwielbiają się zakładać.

Daj władzę, uwagę i odpoczynek. Zwykle negatywne zachowania uczniów mają u źródeł walkę o władzę, o uwagę lub próbę uniknięci czegoś. Oznacza to, że negatywnie zachowujący się uczniowie chcą pokazać przy kolegach, że z nami wygrywają lub walczą o naszą uwagę, albo są przeciążeni. Najlepszą metodą pracy z pojedynczym uczniem jest odkrycie, o co toczy się gra i danie mu tego, czego potrzebuje. Odpoczynek w tym momencie, gdy jest manifestowane przeciążenie. Ale władzę i uwagę w tych momentach, gdy uczeń zachowuje się właściwie.

Waga drobnych gestów. Może nam bardzo zależeć na klasie, ale ona nie będzie o tym wiedziała, a nawet gotowa będzie temu zaprzeczyć. Ramy szkoły z programami nauczania i wychowania, z system ocen i innych kar oraz nagród, przysłaniają relację nauczyciela z klasą. Czasem drobne gesty wystarczą, żeby pokazać nastolatkom, że ich dostrzegamy i staramy się rozumieć.

Wykorzystaj poczucie humoru. To nauczycielska cecha pożądana przez uczniów, a szczególnie w czasie dorastania żart i humor są dla młodych ludzi niezwykle ważne.

Uwaga! Ciało!

Wszystkie podawane wyżej przykłady dotyczą wychowawczej pracy w sferze społecznej, emocjonalnej, kulturowej. Nie można rzecz jasna zapominać, że istnieje też sfera fizyczna. Dorastający człowiek bywa pośmiewiskiem klasy, bo nie ma na przykład w jego domu możliwości lub nawyku dbania o higienę. Jego samoocena i poczucie własnej wartości jest zablokowane z bardzo przyziemnego powodu i zadaniem wychowawcy jest dostrzec, rozpoznać i pomóc rozwiązać ten problem. Jest to priorytet, zanim zaczniemy ambitną pracę wychowawczą.

Warto przeczytać

• Jankowiak B., Matysiak-Błaszczyk A., red., Młodzież między ochroną a ryzykiem. Wspieranie rozwoju oraz pomoc psychologiczno-pedagogiczna dla adolescentów i adolescentek, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 2017.

• Juul J., Nastolatki. Kiedy kończy się wychowanie?, Wydawnictwo MiND, Podkowa Leśna 2014.

• Kram A., Molińska M., Rozpoznawanie zasobów nastolatka i środowiska rozwoju. Wczesna faza dorastania, Instytut Badań Edukacyjnych, Warszawa 2014.

• Nelsen J., Lott L., Pozytywna dyscyplina dla nastolatków, Wydawnictwo Pozytywna Dyscyplina, Warszawa 2018.

• Piotrowska A., Świerżewska E., Nastolatki pod lupą. Poznaj, by zrozumieć, Wydawnictwo Zielona Sowa, Warszawa 2017.

• Shipp J., Jak radzić sobie z nastolatkiem? Poradnik dla dorosłych, Dom Wydawniczy Rebis, Poznań 2019.

• Suchecka J., Young Power. 30 historii o tym, jak młodzi zmieniają świat, Znak, Kraków 2020.

Sylwia Jaskulska
Prof. UAM dr hab., pedagożka, pracuje na stanowisku profesora w Laboratorium Pedagogiki Szkolnej na Wydziale Studiów Edukacyjnych Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Autorka, współautorka i współredaktorka kilku książek o szkole (np. S. Jaskulska, Ocena zachowania w doświadczeniach gimnazjalistów, S. Jaskulska, Rytuał przejścia. Młodzież szkolna na progu edukacyjnym, M. Dudzikowa, S. Jaskulska (red.), Twierdza. Szkoła w metaforze militarnej. Co w zamian?) i kilkudziesięciu innych tekstów. Członkini Uniwersyteckiego Ośrodka Koordynacyjno-Programowego Kształcenia Nauczycieli. Zastępczyni redaktor naczelnej „Rocznika Pedagogicznego”. Honorowa Ambasadorka oddolnej ogólnopolskiej inicjatywy edukacyjnej Rok Relacji w Edukacji. Doświadczenia naukowe zdobywa i pogłębia poprzez udział w ogólnopolskich i międzynarodowych projektach i współpracując z zagranicznymi ośrodkami uniwersyteckimi. Pasjonatka dramy edukacyjnej.
https://www.facebook.com/sylwia.jaskulska.spotkania.edukacyjne