Życie w cyfrowym świecie nie jest możliwe przez dłuższy czas bez używania Internetu i cyfrowych urządzeń mobilnych. Korzystanie z nich może wspierać rozwój naszych dzieci, jednak kiedy są nadużywane, powodują negatywne konsekwencje dla zdrowia somatycznego, psychicznego, społecznego i duchowego.

Wybrane konsekwencje nadużywania cyfrowych dobrodziejstw

Obok niewątpliwych korzyści wynikających z używania mediów cyfrowych przez dzieci i młodzież (więcej na ich temat do przeczytania w artykule Pozytywne aspekty cyfrowych dobrodziejstw) warto wskazać na najważniejsze zagrożenia, które wynikać mogą bądź to z nadużywania cyfrowych dobrodziejstw, bądź to z niskich kompetencji cyfrowych. Warto dodać, że praktycznie wszystkie wymienione poniżej punkty dotyczą sytuacji nadużywania Internetu oraz cyfrowych urządzeń mobilnych.

Problem nieprawdziwych informacji

Nie wszystko, co przeczytamy w Internecie, jest prawdziwe. Świadome kłamstwo w sieci – tzw. fake news (ang. fałszywe wiadomości) – coraz częściej gości w przestrzeni Internetu. Jest ono trudne do wychwycenia, tym bardziej, że w obecnych czasach notujemy gwałtowny wzrost wiedzy dostępnej w zasobach sieci. Dla przykładu: w przeciągu każdej minuty w serwisie YouTube pojawia się około stu godzin nowego materiału wideo. Oznacza to, że na obejrzenie wszystkich filmów umieszczonych na stronie jednego tylko dnia trzeba by było przeznaczyć ponad szesnaście lat! Chociażby tylko z tego względu użytkownicy Internetu nie mają czasu, aby każdą informację pojawiającą się w sieci na bieżąco sprawdzać i weryfikować jej prawdziwość. Pamiętajmy jednak, żeby – jeśli tylko jest to możliwe – selekcjonować treści pod względem ich rzetelności oraz pochodzenia z prawdziwego i sprawdzonego źródła informacji.

Utrata cennego czasu

W wykorzystywaniu mediów cyfrowych w wolnych chwilach nie ma nic złego. Jednak nierozstawanie się z urządzeniem mobilnym może niepostrzeżenie doprowadzić do utraty kontroli nad płynącym czasem. I mimo że wykorzystując urządzenia cyfrowe podłączone do Internetu, można w sposób kreatywny i ciekawy spędzić czas, niekontrolowane ich używanie niejednokrotnie może się przyczyniać (i w rzeczywistości przyczynia się) do powstawania zaległości edukacyjnych, w obowiązkach domowych czy – w dalszej kolejności – obowiązkach zawodowych. Z danych zebranych w 2016 roku wynika, że przeciętnie Polak na oglądanie telewizji przeznacza 98 minut dziennie, na używania laptopa i komputera – 132 minuty, 90 minut przeznacza na używanie smartfona, a 61 minut – tabletu¹.

Cyfrowe „niewolnictwo”

W związku z gwałtownym rozwojem nowych technologii praktycznie co roku zaskakiwani jesteśmy nowymi rozwiązaniami, które z zasady mają ułatwiać nam życie. Nowo pojawiające się cyfrowe dobrodziejstwa wnikają nie tylko w takie gałęzie gospodarki jak przemysł, budownictwo, usługi (w tym usługi w zakresie bezpieczeństwa publicznego czy ochrony zdrowia), ale również coraz częściej zabierają przestrzeń prywatną użytkowników (dom, czas wolny). Odkąd na początku lat dwutysięcznych pojawił się Internet w telefonie komórkowym, niektórzy z użytkowników urządzeń mobilnych nie wyobrażają sobie życia bez bliskiej obecności smartfona. Osoby nadużywające smartfonów, uzależnione od gier, ciągle włączone w sieć Internetu (ang. always on) tracą kontrolę nad używaniem technologii informacyjno-komunikacyjnych, stając się tym samym „cyfrowymi niewolnikami”. Według ogólnopolskich badań prowadzonych przez CBOS, 30% dorosłych Polaków w zasadzie cały czas jest online, na bieżąco otrzymując informacje i reagując na otrzymywane wiadomości (Feliksiak M, Korzystanie z internetu, Fundacja Centrum Badania Opinii Społecznej CBOS, Warszawa 2018, s. 7). Ciągłe bycie online powoduje, że:

• funkcjonujemy w sieci pod wpływem niedającego się opanować wewnętrznego przymusu; na jakąkolwiek wiadomość musimy odpowiedzieć jak najszybciej, najlepiej od razu,

• przesadnie interesujemy się życiem innych – bardziej niż swoim, jednocześnie je zaniedbując,

• nie potrafimy spędzić urlopu bez ciągłego dostępu do Internetu,

• nie jesteśmy w stanie w sposób odpowiedni zadbać o nasze dobre samopoczucie,

• przeżywamy stres przed społecznym odrzuceniem przez innych i byciem „nie na bieżąco” z informacjami w sieci,

• stajemy się mniej asertywni.

Brak bezpieczeństwa publicznego, bezpieczeństwa pracy

Część użytkowników mediów cyfrowych praktycznie nie rozstaje się z cyfrowymi urządzeniami, korzystając z nich nawet w sytuacjach, kiedy tego nie powinni robić (np. podczas przechodzenia przez jezdnię, w trakcie prowadzenia samochodu). Nadużywanie technologii informacyjno-komunikacyjnych może powodować uszczerbek na zdrowiu somatycznym, psychiczny, społecznym, duchowym. Czasem może prowadzić do utraty życia (coraz częstsze przypadku śmierci poniesionej podczas robienia selfie, wypadki drogowe z udziałem kierowców używających w sposób niedozwolony smartfonów) – Lama A. Mercier E., Europejski barometr odpowiedzialnej jazdy, Fundacja Vinci Autoroutes na rzecz odpowiedzialnej jazdy, 2018.

Cyberprzemoc

Nierozsądnie używane media cyfrowe, podłączone do Internetu, mogą powodować więcej szkód niż pożytku. Stosowanie przemocy w sieci, ubliżanie innym, mówienie o kimś źle, krzywdzenie go, podszywanie się pod kogoś, celowe zaognianie dyskusji, nagrywanie urządzeniami mobilnymi aktów związanych z przemocą fizyczną – wszystkie te działania w polskich szkołach najczęściej realizowane są z wykorzystaniem smartfona. Z powodu nieodpowiedniego używania urządzeń mobilnych akty agresji elektronicznej wśród uczniów stają się nie tylko coraz częstsze, ale również zostają bardziej „przyspieszone”. W rezultacie ofiara cyberprzemocy odczuwa negatywne skutki ze zwiększoną siłą, jednocześnie posiadając mniej czasu na przeciwdziałanie tego rodzaju zachowaniom.

Brak prywatności w sieci

Jest taki typ użytkownika Internetu, który od rana do wieczora informuje innych o tym, jak wygląda, jak się czuje, co robi, gdzie i z kim jest. Konsekwencją nieumiejętnego używania mediów cyfrowych i aplikacji – w szczególności społecznościowych – jest niewłaściwe postawienie granicy między tym, co można pokazać innym, a co bezwzględnie powinno zachować się dla samego siebie. Często na straży tej granicy stoi (a przynajmniej powinien stać) rodzic, a także religia, moralność, tradycja rodzinna. Nieumiejętność zadbania o własną prywatność w Internecie, o ochronę własnego wizerunku i danych osobowych, jest skutkiem nie tylko rozmycia się owej granicy (między tym, co publiczne, a co prywatne), ale również powodowane jest zindywidualizowaniem tej granicy. Innymi słowy to, co pokazujemy w sieci, zależy w dużej mierze od nas samych i administratora (np. portalu społecznościowego), w mniejszym stopniu jest wynikiem wspólnych rodzinnych ustaleń oraz norm społecznych. Nieumiejętne wykorzystywanie mediów cyfrowych, w tym urządzeń mobilnych, może prowadzić do problemu sekstingu (ukazywania swojego nagiego wizerunku w sieci), uwodzenia w sieci, szantażu.

Przeciążenie informacją

Angielskie information overload syndrome (zespół przeciążenia informacji) jest terminem odnoszącym się do zjawiska lawinowego wzrostu treści i informacji. Występuje w tych wszystkich sytuacjach, w których mózg człowieka przestaje sobie radzić z gwałtownym napływem informacji, zarówno na etapie selekcji, jak i na dalszych etapach (magazynowanie treści, właściwe zastosowanie do określonych celów związanych z wymogami życia). Do negatywnych skutków przeładowania informacyjnego zaliczyć możemy:

• spadek trafności naszych decyzji (większa ilość informacji nie zapewnia lepszej informacji)

• obniżenie efektywności podejmowania decyzji

• zwiększenie skłonności do pomijania kluczowych informacji podczas dokonywania wyborów,

• deficyt uwagi,

• wzrost poziomu stresu z powodu nieustającego braku możliwości przetworzenia wszystkich docierających do nas danych,

• podwyższone ciśnienie krwi, osłabienie widzenia, niestrawność

• frustrację i zagubienie w życiu, osłabienie zdolności do podejmowania decyzji, wzrost agresji oraz kłopoty z koncentracją, a także ze snem.

Przemęczenie

Bezpośrednim skutkiem niekontrolowanego używania mediów cyfrowych może być fizyczne przemęczenie organizmu. Brak higieny osobistej w zakresie wykorzystywania technologii informacyjno-komunikacyjnych prowadzić może do obniżenia poziomu koncentracji, niskiego poziomu absorbcji treści przekazywanych przez nauczyciela, obniżonej uważności, kłopotów z zapamiętywaniem. W dłuższej perspektywie rozwinąć się może krótkowzroczność, zespół suchego oka czy problem bezsenności.

Złodziej ciszy

Nikogo nie trzeba przekonywać, że cisza – stan, kiedy nie jesteśmy w łączności z innymi – z jednej strony prowadzić może do zachowania równowagi psychicznej (stan well-being, czyli stan dobrego samopoczucia), z drugiej zaś staje się coraz częściej towarem luksusowym. Świadome i czasowe pozostawanie poza oddziaływaniem swojego smartfona, komputera czy gry samoczynnie tworzy przestrzeń, w której dokonuje się refleksja, akt poznania samego siebie i pewnego rodzaju – wewnętrzna przemiana.

Zaburzenia w relacjach bezpośrednich

Tendencje do autoizolacji, obniżone poczucie własnej wartości, nieumiejętność prowadzenia rozmowy twarzą w twarz – to tylko niektóre z negatywnych konsekwencji, które związane są z nieumiejętnością zachowania właściwych proporcji między byciem w sieci i poza nią. Nadmierne przeciążenie technologią może budować odmienny wzorzec reakcji społecznych uczniów i może spowodować nieodwracalne zmiany w kształtowaniu się u dzieci funkcji poznawczych i komunikacyjnych z rówieśnikami.

Uzależnienia

Zdarza się, że używanie mediów cyfrowych jest do tego stopnia kompulsywne i niekontrolowane, że użytkownicy świata wirtualnego doświadczają wyraźnych objawów uzależnienia. Trudności z samokontrolą, wystąpienie objawów abstynencyjnych (niepewność, lęk, obniżony nastrój, drżenie rąk, agresja słowna, agresja fizyczna) czy utrata dotychczasowych zainteresowań to tylko niektóre z objawów problemowego używania mediów cyfrowych. Jeśli utracimy kontrolę w relacji JA – smartfon, tablet, komputer, Internet może okazać się, że przestajemy spotykać się ze znajomymi, zaprzestajemy tańczyć, rysować czy uprawiać sport.

Jak przeciwdziałać negatywnym konsekwencjom związanym z nadużywaniem mediów cyfrowych?

Poniżej prezentujemy wybrane zachowania, które możemy wprowadzać w życie swoje oraz dzieci. Wdrożenie tylko niektórych zasad widocznych poniżej może przyczynić się do redukcji zachowań ryzykownych dotyczących problemowego używania cyfrowych dobrodziejstw.
W środkach komunikacji miejskiej:

• czytanie książki

• rozmowy z kolegami i koleżankami,

• uważne obserwowanie otoczenia,

• granie w wymyślone gry,

• przygotowywanie się do zajęć.

Podczas spożywania posiłków:

• ustalenie sztywnych zasad zakazujących używania mediów cyfrowych podczas posiłku,
• odłożenie wszelkich urządzeń cyfrowych poza zasięg wzroku,
• smartfona/tabletu podczas wspólnego posiłku,
• prowadzenie rozmowy o rzeczach przyjemnych bądź ważnych dla rodziny,
• świadome wybieranie miejsc restauracyjnych nieposiadających dostępu do Wi-Fi.

W porze wieczornej, tuż przed zaśnięciem:

• na 1-2 godziny przed zaśnięciem zmiana formy aktywności: dziecko powinno czytać książkę, bawić się zabawkami, spędzać czas z rodzicami,

• niezasypianie w bezpośredniej obecności takich urządzeń jak: laptop, smartfon, tablet; dobrze jest usunąć wszelkie cyfrowe urządzenia mobilne z pokoju dziecka, ładując ich baterie w innym pomieszczeniu – w razie potrzeby można kupić dziecku tradycyjny budzik,

• jeśli dziecko korzysta w ciemnym pomieszczeniu z mediów cyfrowych, należy zapalić główne światło

• wykorzystanie funkcji typu night shift, polegającej na zmianie kontrastu ekranu na bardziej ciepłe barwy w ciemnych pomieszczeniach bądź ściemnić ekran tak, aby różnica między światłem zewnętrznym dochodzące do użytkownika a kolorowym ekranem wyświetlacza była jak najmniejsza.

Podczas projekcji filmu w kinie, sztuki teatralnej bądź w innych miejscach o charakterze kulturalnym i religijnym:

• wyłączenie telefonu komórkowego bądź niezabieranie go ze sobą na projekcję,

• wykorzystanie funkcji typu night shift, polegającej na zmianie kontrastu ekranu na bardziej ciepłe barwy w ciemnych pomieszczeniach bądź ściemnić ekran tak, aby różnica między światłem zewnętrznym dochodzące do użytkownika a kolorowym ekranem wyświetlacza była jak najmniejsza.

Codzienne czynności związane z higieną osobistą:

• ustalenie domowych zasad używania mediów cyfrowych, w tym zasad odnoszących się do czasu spędzanego w przestrzeni Internetu, miejsc, w których smartfon jest używany (np. niezabieranie smartfonów do toalety i do łazienki)

• znalezienie jednego miejsca w domu, gdzie wszyscy domownicy odkładają swoje smartfony, nienoszenie smartfonów przy sobie.

Podsumowanie

Nasza najbliższa przyszłość jeszcze bardziej będzie zdominowana przez obecność w naszym życiu nowych technologii. Dzisiaj mamy niewątpliwy problem z nadużywaniem smartfonów, tabletów czy gier, już całkiem niedługo będziemy borykać się z problemami nieumiejętnie wykorzystywanej sztucznej inteligencji, rozszerzonej rzeczywistości czy Internetu rzeczy. Warto zatem już dzisiaj zdać sobie sprawę z tego, że nadużywanie mediów cyfrowych nie tylko prowadzi do negatywnych konsekwencji w życiu naszym i naszych dzieci, ale również przyczynia się do uzależnienia oraz braku higienicznego trybu życia.


¹https://www.slideshare.net/thinkfresh1/7-insights-of-indonesia-58539101/12-DAILY_DISTRIBUTION_OF_SCREEN_MINUTES

dr Maciej Dębski

Pracownik naukowy Uniwersytetu Gdańskiego, założyciel i lider Fundacji Dbam o Mój Z@sięg, socjolog problemów społecznych, edukator społeczny, ekspert w realizacji badań naukowych, ekspert Najwyższej Izby Kontroli, Rzecznika Praw Obywatelskich, Fundator i Prezes Fundacji Dbam o Mój Z@sięg, autor/współautor publikacji naukowych z zakresu problemów społecznych (bezdomność, przemoc w rodzinie, uzależnienia od substancji psychoaktywnych, uzależnienia behawioralne), autor/współautor dokumentów strategicznych, programów lokalnych, pomysłodawca ogólnopolskich badań z zakresu fonoholizmu i problemu cyberprzemocy zrealizowanych wśród 22 000 uczniów oraz 4 000 nauczycieli. W roku 2016 wdrożył pierwszy w Europie eksperyment społeczny odcięcia 100 osób na 72 godziny od wszelkich urządzeń elektronicznych (telefonów komórkowych, tabletów, internetu, gier on-line playstation, telewizji), który zakończył się sukcesem badawczym.



Zachęcamy do zapoznania się z innymi tekstami autora dostępnymi na portalu Librus Rodzina:
Pozytywne aspekty cyfrowych dobrodziejstw
Jak mnie widzą, tak mnie piszą. Magia portali społecznościowych