Żałoba to proces wieloetapowy. Jego ostatecznym celem jest powrót do stanu równowagi. Dziecko po odejściu bliskiej osoby czasami po raz pierwszy musi poradzić sobie nie tylko z nieodwracalną stratą, ale także zmierzyć się ze świadomością, że życie ma swój kres i że dotyczy to wszystkich ludzi. Oswaja więc nie tylko konsekwencje odejścia ważnego dla siebie człowieka, ale także lęk wzbudzany przez nieuchronność śmierci. W złożonym procesie żałoby dziecko potrzebuje czasu i pomocy dorosłych.

Trudne emocje i ich rozumienie

W dziecięcej żałobie pojawiają się różnorodne emocje: gniew, złość, lęk, poczucie bezradności, krzywdy, winy. To, że się pojawiają – jest jak najbardziej naturalne. W tym czasie dziecko musimy wspierać tak, aby nie potęgować jego cierpienia. Gdy dziecko uczy się w szkole, należy pamiętać, że trudna sytuacja emocjonalna wpływa na jego poznawcze funkcjonowanie. Dzieci, które doświadczyły straty, często gorzej radzą sobie na lekcjach: osiągają niższe wyniki w zadaniach, mają trudności w zapamiętywaniu, szybciej się rozpraszają, gorzej opanowują poznany materiał. Czasami unikają aktywności lub przewidują porażkę zanim jeszcze podejmą próby poradzenia sobie z wyzwaniem.

Żałoba - ważne rytuały

W procesie żałoby dziecko musi, w najgłębszym tego słowa znaczeniu, przeboleć stratę i poradzić sobie ze zmianami obejmującymi niekiedy istotne aspekty jego życia. Odejście ukochanych dziadków oznacza na przykład nie tylko utratę bliskich osób, ale także przeorganizowanie życia rodzinnego. Dziecko, które dotychczas po powrocie ze szkoły, w oczekiwaniu na rodziców, spędzało czas pod okiem babci, teraz zostaje z inną osobą. Musi zmierzyć się z nową dla siebie sytuacją. W procesie radzenia sobie ze stratą ważne jest więc chronienie dziecka przed zmianami, które nie są niezbędne. Rolą dorosłego jest zatroszczenie się o stały porządek dnia (sen i czuwanie, pory posiłków, poobiednie aktywności lub zajęcia dodatkowe). Rutyna, o której dorośli myślą tak niechętnie dla dziecka w procesie żałoby jest istotnym elementem świata bezpiecznego i przewidywalnego. Wszelkie znaczące zmiany powinny być wprowadzone w życie dziecka nie wcześniej niż sześć miesięcy po śmierci ważnej dla niego osoby.

Towarzyszyć dziecku

Niezwykle ważne jest to, aby dzieci miały kogoś, komu mogą opowiedzieć o swoim bólu i po prostu doświadczyć wspólnoty w jego przeżywaniu. Uzewnętrznione emocje łagodnieją, dziecko ponadto czuje, że nie jest w ich przeżywaniu odosobnione, że smutek, żal i złość są w żałobie czymś naturalnym. Dla dzieci ważna jest nieoceniająca postawa dorosłych, sygnał, że nie muszą od razu być pogodzone z sytuacją, że mogą płakać. Podczas rozmów dzieci zadają oczywiście trudne pytania. Nie ma jednoznacznych wytycznych, jak na nie odpowiadać. Należy uwzględniać wiek i indywidualną wrażliwość dzieci oraz unikać wyrażeń zbyt mglistych lub zbyt ogólnych, które mogłyby potęgować poczucie zagubienia i niejasności. Rozmowa ma służyć przede wszystkim dzieciom, nie warto więc zmuszać ich do zwierzeń czy otwartości. Jeżeli nie chcą o czymś rozmawiać, należy to uszanować.

Czasami pomaga po prostu bycie razem z dzieckiem. Oczywiście dorosły może pokazywać, że on także cierpi. To dla dziecka ważne – móc zobaczyć, w jaki sposób ktoś starszy i bardziej doświadczony radzi sobie z emocjami bardzo przecież trudnymi. Dorosły nie powinien jednak swoimi przeżyciami dzieci obarczać. Nie powinien także w ich obecności wyrażać zaniepokojenia tym, co będzie działo się w przyszłości. W trudnym czasie żałoby dzieci potrzebują doświadczenia, że dorośli kontrolują sytuację.

Podpowiedzi dzieci

W rozmowach z dziećmi niczego nie należy przyspieszać, raczej empatycznie towarzyszyć. Dzieci doceniają pytanie „Czego potrzebujecie?”. Same wtedy nazywają to, co może przynieść im ulgę. Młodsze bardzo chętnie podejmują pracę z rysunkiem lub bajką terapeutyczną. W bajce odnajdują opis swoich przeżyć – ich przeżywanie w bezpiecznej literackiej przestrzeni sprawia, że maluchy dopuszczą do głosu trudne uczucia. Bohatera bajek terapeutycznych zawsze otaczają przyjaciele, co daje wzorzec społecznego wsparcia. I oczywiście w bajkach wszystko dobrze się kończy, co daje dzieciom nadzieję, że i one sobie poradzą.

Starsze dzieci często wyrażają gotowość do przygotowania na przykład koncertu lub wieczornicy upamiętniającej osobę, która odeszła. Nie tylko mogą być razem i czerpać z tego siłę, ale także zyskują poczucie konkretnego, wymiernego działania – aktywności na rzecz wyższego celu (na przykład pielęgnowania pamięci o zmarłym). Jeżeli u dziecka obserwujemy przez dłuższy czas:

• izolowanie się od rówieśników,

• nasilone objawy somatyczne (w tym zaburzenia rytmu snu i czuwania),

• oznaki agresji,

• oznaki autoagresji lub lęku,

nie powinniśmy czekać, aż samo sobie z tym poradzi lecz skorzystać z fachowej opieki terapeutycznej.

Codzienne życie po stracie

Wspierając radzenie sobie ze stratą, ważne jest wykorzystanie potrzeby dziecka do rytualizacji pamięci o zmarłym. Dzieci lubią pomagać w dbaniu o rodzinne groby, chętnie odwiedzają je w Święto Zmarłych lub podczas ważnych rocznic. Słuchają ciepłych, rodzinnych wspomnień. W radzeniu sobie z dziecięcą żałobą pomaga odnoszenie się do całego życia osoby, która odeszła: wspólne oglądanie rodzinnych pamiątek, jej zdjęć, wracanie w domowych lub w szkolnych opowieściach do tego, co mówiła, co zdążyła przekazać innym. Jeżeli dziecko będzie mogło w kuchni razem z mamą korzystać z przepisów zmarłej babci, a zimą zastąpić wujka w dokarmianiu ptaków („On zawsze o to dbał, a teraz to jest nasze zadanie.”), to będzie myślało o śmierci bardziej w kategoriach wydarzenia domykającego spełnione życie niż wydarzenia tragicznego.




Literatura:

• Sens choroby, sens śmierci, sens cierpienia. Wydawnictwo Znak. Kraków 1993
• Rzadkiewicz M.: Wnuki w obliczu zbliżającej się śmierci dziadków w: Poradnik Opiekuna Seniora. Pogoda na starość. Wolters Kluwer. Warszawa 2018
• Wsparcie w żałobie uczniów i członków społeczności szkolnej www.tumbopomaga.pl
• Molicka M.: Bajki terapeutyczne. Media Rodzina. Poznań. Wydanie drugie

Magdalena Bucior
Psycholog, oligofrenopedagog, nauczyciel dyplomowany z 20-letnim stażem pracy na łącznie trzech etapach edukacyjnych: nauczania przedszkolnego i wczesnoszkolnego, klas IV—VI oraz gimnazjum. Współtworzy i realizuje programy wychowawcze i programy profilaktyki. Realizuje warsztaty umiejętności wychowawczych dla rodziców i nauczycieli szkół i przedszkoli. Specjalizuje się w poradnictwie psychologicznym oraz we wspieraniu rozwoju intelektualnego i psychospołecznego dzieci z niepełnosprawnością.