Dziecko po stracie – wspierające działania nauczycieli

Żałoba to proces wieloetapowy. Jego ostatecznym celem jest powrót do stanu równowagi. W żałobie po odejściu bliskiej osoby dziecko, czasami po raz pierwszy, musi poradzić sobie nie tylko z nieodwracalną stratą, ale także zmierzyć się ze świadomością faktu, że życie ma swój kres i że dotyczy to wszystkich ludzi. Oswaja więc nie tylko konsekwencje odejścia ważnego dla siebie człowieka, ale także lęk wzbudzany przez nieuchronność śmierci. W złożonym procesie żałoby dziecko potrzebuje czasu i pomocy dorosłych. 

Trudne emocje i ich rozumienie

W dziecięcej żałobie pojawiają się różnorodne emocje: gniew, złość, lęk, poczucie bezradności, krzywdy, winy. To, że się pojawiają – jest jak najbardziej naturalne. Jako nauczyciele możemy dziecko wspierać tak, aby nie potęgować jego cierpienia. Nauczyciel powinien przede wszystkim pamiętać o tym, że trudna sytuacja emocjonalna wpływa na poznawcze funkcjonowanie dzieci. Uczniowie, którzy doświadczyli straty, często funkcjonują na lekcjach gorzej: osiągają niższe wyniki w zadaniach, mają trudności w zapamiętywaniu, szybciej się rozpraszają, gorzej opanowują poznany materiał. Czasami unikają aktywności lub przewidują porażkę, zanim jeszcze podejmą próby poradzenia sobie z wyzwaniem.  Praca z uczniem po stracie powinna być ściśle zindywidualizowana, często nie tylko w obszarze metod, ale przede wszystkim organizacji oraz sposobów i warunków sprawdzania nabytej wiedzy. 

Wspierając dziecko, możemy więc na przykład wydłużać czas potrzebny na przygotowanie przez niego wypowiedzi ustnej lub pisemnej, udzielać mu dodatkowych wskazówek dotyczących treści poleceń lub dyscyplinować narrację poprzez jej ukierunkowywanie. Uczeń powinien otrzymać od nas sygnał, że w tym trudnym dla niego czasie dostrzegamy i doceniamy jego zaangażowanie i wysiłek, włożony w pracę na lekcji. 

Ważne rytuały

W procesie żałoby dziecko musi, w najgłębszym tego słowa znaczeniu, przeboleć stratę i poradzić sobie ze zmianami, obejmującymi niekiedy istotne aspekty jego życia. Odejście ukochanych dziadków oznacza na przykład nie tylko utratę bliskich osób, ale także przeorganizowanie życia rodzinnego. Dziecko, które dotychczas po powrocie ze szkoły, w oczekiwaniu na rodziców, spędzało czas pod okiem babci, teraz zostaje z inną osobą. Musi zmierzyć się z nową dla siebie sytuacją. W procesie radzenia sobie ze stratą ważne jest więc chronienie dziecka przed zmianami, które nie są niezbędne. Rolą dorosłego jest zatroszczenie się o stały porządek dnia (sen i czuwanie, pory posiłków, poobiednie aktywności lub zajęcia dodatkowe). Rutyna, o której dorośli myślą tak niechętnie, dla dziecka w procesie żałoby jest istotnym elementem świata bezpiecznego i przewidywalnego. Wszelkie znaczące zmiany powinny być wprowadzone w życie dziecka nie wcześniej niż sześć miesięcy po śmierci ważnej dla niego osoby.

Praca z całą klasą

Dla nauczycieli, a w szczególności nauczyciela wychowawcy, prawdziwym sprawdzianem wrażliwości i profesjonalizmu jest praca z klasą w sytuacji, gdy umiera osoba, którą znały wszystkie dzieci (pracownik lub przyjaciel szkoły, kolega). Procedury szkolne wymuszają w takich przypadkach pracę zespołową nie tylko w gronie nauczycieli, ale także specjalistów instytucji wspomagających, np. poradni psychologiczno-pedagogicznych. Doświadczenia placówek, które musiały zmierzyć się z podobnymi sytuacjami, pokazują, że bardzo istotne jest zapewnienie uczniom wsparcia w zróżnicowanych formach. Część dzieci potrzebuje rozmów indywidualnych, część chce spotkać się tylko w obecności rodziców, część chce pracować razem z klasą.

To, że uczniowie mogą komuś opowiedzieć o swoim bólu i po prostu doświadczyć wspólnoty w jego przeżywaniu, jest nieocenione. Uzewnętrznione emocje łagodnieją, dziecko ponadto otrzymuje doświadczenie, że nie jest w ich przeżywaniu odosobnione, że smutek, żal i złość są w żałobie czymś naturalnym. Dla dzieci ważna jest nieoceniająca postawa dorosłych, sygnał, że nie muszą od razu być pogodzone z sytuacją, że mogą płakać. Podczas rozmów dzieci zadają oczywiście trudne pytania. Nie ma jednoznacznych wytycznych, jak na nie odpowiadać, musimy uwzględniać wiek i indywidualną wrażliwość uczniów oraz unikać wyrażeń zbyt mglistych lub zbyt ogólnych, które mogłyby potęgować poczucie zagubienia i niejasności. Rozmowa ma służyć przede wszystkim dzieciom, nie warto więc zmuszać ich do zwierzeń czy otwartości. Jeżeli uczniowie nie chcą o czymś rozmawiać, należy to uszanować.

Grafika-artykulu-strata.jpg

Czasami pomaga po prostu bycie razem z uczniami. Oczywiście dorosły może pokazywać, że on także cierpi. To dla uczniów ważne – móc zobaczyć, w jaki sposób ktoś starszy i bardziej doświadczony radzi sobie z emocjami bardzo przecież trudnymi. Dorosły nie powinien jednak swoimi przeżyciami dzieci obarczać, ani tym bardziej dzielić się z nim informacjami przeznaczonymi tylko dla innych nauczycieli. Nie powinien także w ich obecności wyrażać zaniepokojenia tym, co będzie działo się w przyszłości np. z rodziną zmarłego. W trudnym czasie żałoby uczniowie potrzebują doświadczenia, że dorośli kontrolują sytuację.

Podpowiedzi dzieci

W rozmowach z uczniami niczego nie należy przyspieszać, raczej empatycznie towarzyszyć. Dzieci doceniają pytanie „Czego potrzebujecie?”. Same wtedy nazywają to, co może przynieść im ulgę. Młodsze bardzo chętnie podejmują pracę z rysunkiem lub bajką terapeutyczną. W bajce dziecko odnajduje opis swoich przeżyć – ich przeżywanie w bezpiecznej literackiej przestrzeni sprawia, że maluch dopuszcza do głosu trudne uczucia. Bohatera bajek terapeutycznych zawsze otaczają przyjaciele, co daje wzorzec społecznego wsparcia. I oczywiście w bajkach wszystko dobrze się kończy, co daje dziecku nadzieję, że i ono sobie poradzi.

Starsi uczniowie często wyrażają gotowość do przygotowania na przykład koncertu lub wieczornicy upamiętniającej osobę, która odeszła. Nie tylko mogą być razem i czerpać z tego siłę, ale także zyskują poczucie konkretnego, wymiernego działania – aktywności na rzecz wyższego celu (na przykład pielęgnowania pamięci o zmarłym). Czasami szkoła musi wesprzeć dziecko, ukierunkowując lub organizując pomoc specjalistyczną poza placówką. Jeżeli u ucznia obserwujemy przez dłuższy czas:

  • izolowanie się od rówieśników, 
  • nasilone objawy somatyczne (w tym zaburzenia rytmu snu i czuwania), 
  • oznaki agresji, 
  • oznaki autoagresji lub lęku, 
nie powinniśmy czekać, aż sam sobie z tym poradzi, lecz zmotywować rodzinę do przyjęcia fachowej opieki terapeutycznej.

Codzienne życie po stracie

We wspieraniu radzenia sobie ze stratą ważne jest wykorzystanie potrzeby dziecka do rytualizacji pamięci o zmarłym. Dzieci lubią pomagać najbliższym w dbaniu o rodzinne groby, chętnie odwiedzają je w Święto Zmarłych lub podczas ważnych rocznic. Słuchają ciepłych, rodzinnych wspomnień. W radzeniu sobie z dziecięcą żałobą pomaga odnoszenie się do całego życia osoby, która odeszła: wspólne oglądanie rodzinnych pamiątek, jej zdjęć, wracanie w domowych lub w szkolnych opowieściach do tego, co mówiła, co zdążyła przekazać innym. Jeżeli dziecko będzie mogło w kuchni razem z mamą korzystać z przepisów zmarłej babci, a zimą zastąpić wujka w dokarmianiu ptaków („On zawsze o to dbał, a teraz to jest nasze zadanie.”), to będzie myślało o śmierci bardziej w kategoriach wydarzenia domykającego spełnione życie niż wydarzenia tragicznego.




Literatura:
  • Sens choroby, sens śmierci, sens cierpienia. Wydawnictwo Znak. Kraków 1993
  • Rzadkiewicz M.: Wnuki w obliczu zbliżającej się śmierci dziadków w: Poradnik Opiekuna Seniora. Pogoda na starość. Wolters Kluwer. Warszawa 2018
  • Wsparcie w żałobie uczniów i członków społeczności szkolnej www.tumbopomaga.pl
  • Molicka M.: Bajki terapeutyczne. Media Rodzina. Poznań. Wydanie drugie

Magdalena Bucior
Psycholog, oligofrenopedagog, nauczyciel dyplomowany z 20-letnim stażem pracy na łącznie trzech etapach edukacyjnych: nauczania przedszkolnego i wczesnoszkolnego, klas IV—VI oraz gimnazjum. Współtworzy i realizuje programy wychowawcze i programy profilaktyki. Realizuje warsztaty umiejętności wychowawczych dla rodziców i nauczycieli szkół i przedszkoli. Specjalizuje się w poradnictwie psychologicznym oraz we wspieraniu rozwoju intelektualnego i psychospołecznego dzieci z niepełnosprawnością.


Interesuje Cię ta tematyka? Przeczytaj również:

Najbardziej aktualne artykuły: