Wprowadzenie oceniania kształtującego (OK) do szkoły wymaga zaangażowania wszystkich nauczycieli, zmiany systemu oceniania (a to pociąga za sobą zmiany w statucie). Powinno być przedyskutowane i zaakceptowane przez wszystkich członków społeczności szkolnej, także rodziców i uczniów. To wymaga czasu i wysiłku. Ale sposób organizacji lekcji zgodny z ideą OK może wprowadzić każdy nauczyciel na swoim przedmiocie. Może to będzie pierwszy krok do zmian w szkole.

O założeniach oceniania kształtującego pisaliśmy w artykule „Ocenianie kształtujące – od idei do praktyki”, z kolei w artykule „Ocenianie kształtujące – zyski dla szkoły” prezentowaliśmy korzyści wynikające z takiej formy pracy. Tym razem chcemy przedstawić, jak elementy OK realizować na lekcjach.

Cele i NaCoBeZU

Przygotowywanie celów lekcji w języku zrozumiałym dla ucznia i określanie wskaźników w taki sposób, aby uczestnicy zajęć sami mogli ocenić, w którym miejscu procesu są w danej chwili, co jeszcze mogą zrobić i jakie efekty mogą osiągnąć, jest możliwe bez wielkiej rewolucji. Np. podczas zajęć dotyczących zdrowego stylu życia. W tradycyjnej lekcji cel mógłby brzmieć: 

Promowanie ruchu jako podstawy zdrowego stylu życia.

Co z tego rozumie uczeń? Co ma zrobić, żeby osiągnąć cel? Jak zmierzyć „promowanie”? Kiedy nauczyciel będzie mógł powiedzieć: wszyscy osiągnęli zaplanowany cel? Jakie oceny przekaże uczniom? 

W lekcji OK cele dla nauczyciela będą brzmiały:

Uczeń wie, że aktywność fizyczna jest konieczna dla dobrej pracy umysłowej, rozumie znaczenie ruchu dla dobrej pracy umysłu, potrafi zaplanować własną aktywność fizyczną.

Dla ucznia: Po zakończonych zajęciach będziesz wiedział, dlaczego lekarze, nauczyciele, wychowawcy, rodzice, zachęcają do aktywności fizycznej, zrozumiesz, jak ruch wpływa na pracę Twojego mózgu, będziesz umiał wybrać sport dla siebie i zaplanować ilość aktywności fizycznej w tygodniu.

Teraz czas na ustalenie wskaźników, które pozwolą uczniom ocenić stopień realizacji celów. Przykładowe NaCoBeZU do tej lekcji:

Uczeń poda min. 3 argumenty potwierdzające związek między zdrowiem a aktywnością fizyczną, opowie o wpływie ruchu na pracę mózgu, ustali przykładowy tygodniowy plan aktywności ruchowej odpowiedni dla siebie.

Dlaczego taki sposób planowania jest korzystniejszy dla uczniów? Ponieważ wspiera poczucie bezpieczeństwa uczniów. Wiedzą, co będzie na lekcji, znają także efekty, a więc mogą się przygotować na kolejne etapy pracy, sami podejmują zadania, co korzystnie wpływa na samoocenę. Ale to nie koniec.

Pytania kluczowe

Uczenie się jest tym bardziej skuteczne, im bardziej osobista staje się wiedza. Cele i NaCoBeZU wspierają rozumienie tego, co będzie na lekcji, jednak trzeba doprowadzić do tego, aby uczniowie zaczęli się identyfikować z tą wiedzą, poczuli potrzebę, aby wiedzieć, czyli obudzić ciekawość. Jak? Np. przez pytania kluczowe, które są ściśle związane z celem lekcji, ale pokazują szerszą perspektywę zagadnienia, budzą ciekawość, pozwalają zobaczyć tematykę lekcji w perspektywie osobistej. Dla wyżej omawianych celów mogłoby brzmieć: Jak myślicie: Czy można przy pomocy biegania lub skakanki poprawić wyniki z matematyki? A może: Jak myślicie, dlaczego w wielu instytutach naukowych na świecie, ale także wielkich korporacjach, do dyspozycji pracowników oddaje się siłownie, baseny, ścieżki rowerowe lub sale rekreacyjne do ćwiczeń? 

Jeśli nauczyciel poświęci pierwsze dwie-trzy minuty na zadanie takiego pytania i obudzenie ciekawości, to przedstawione  cele – w języku zrozumiałym dla uczniów – mogą stać się osobiste, a to zwiększy efektywność ich pracy.

Informacja zwrotna

Informacja zwrotna jest dialogiem między nauczycielem i uczniem,  mającym pomóc uczniowi w uczeniu się. Prawidłowo skonstruowana i skuteczna informacja zwrotna zawiera cztery elementy:

• wyszczególnienie i docenienie dobrych elementów pracy ucznia, 

• odnotowanie tego, co wymaga poprawienia lub rozwinięcia, 

• wskazówki, w jaki sposób powinien poprawić pracę, 

• jeśli praca jest bardzo dobra lub celująca – wskazówki, w jakim kierunku uczeń może  pracować, by się rozwijać.

Bardzo istotna jest tutaj kolejność elementów. Informacja zwrotna zaczyna się od wskazania tego, co dobre. Kontynuując temat promowania aktywności fizycznej: uczeń przygotował tygodniowy plan swojej aktywności, w którym zapomniał uwzględnić swoich treningów piłki nożnej. Nauczyciel czyta pracę i zwraca się do ucznia:

Widzę, że zaplanowałeś w tygodniu całkiem sporo aktywności fizycznej. Razem z obowiązkami szkolnymi to dużo godzin. Analizowałeś także inne zobowiązania? Umówiliśmy się, że te plany mają być możliwe do realizacji. Jak oceniasz swoje możliwości realizacji tego planu?

Przy tak sformułowanym komunikacie uczeń ma możliwość zobaczenia swojej pracy w innym kontekście. Jednak cały czas aktywność jest po jego stronie.

Techniki samooceny

Narzędzia samooceny mogą być bardzo różnorodne. Najpowszechniej stosowane są:

• zdania niedokończone (np. Dowiedziałem się… Zdziwiło mnie… Trudne było… Zrozumiałem… Nie wiem jeszcze…),

• kosz i walizka (na zakończenie zajęć uczestnicy oceniają, co im się przyda i wpisują to w walizkę narysowaną na plakacie, a to co było ich zdaniem niepotrzebne – wpisują w kosz), 

• test samokontroli (nauczyciel rozdaje na zakończenie lekcji – może to być zadanie domowe – karty, na których na jednej stronie są pytania lub zdania prawdziwe i fałszywe dotyczące treści lekcji, na drugiej stronie są odpowiedzi i zdania prawdziwe). 

Samoocena służy uczniowi. Może sam zobaczyć, czy potrafi ocenić swoją pracę zgodnie ze wskaźnikami, a to zwiększa jego zaangażowanie w proces uczenia się, ponieważ pokazuje, że to uczeń się uczy, a nie jest nauczany wbrew sobie.

Ciekawym pomysłem może być także zamiana ról, czyli ocena koleżeńska. Uczniowie sprawdzają swoje prace w grupach lub zamieniają się zeszytami czy kartami pracy i nawzajem się oceniają, formułując informację zwrotną. Uczeń w roli nauczyciela nie stawia stopnia, ale ocenia to, co zgodne ze wskaźnikami, pokazuje możliwe ścieżki poprawy błędów, i szansę na poszerzenie tematu. Ocena koleżeńska zmniejsza rywalizację uczniów, wspiera ich zaangażowanie w proces uczenia się, pokazuje, a równocześnie poszerza wiedzę samego sprawdzającego, bo zobaczy temat w innym ujęciu i może rozwijać swoje doświadczenia tematu.

Podsumowując

Przygotowanie lekcji w duchu oceniania kształtującego to takie planowanie, aby uczeń był w pełni zaangażowanym uczestnikiem zajęć, które mają mu dać wiedzę i umiejętności przydatne w życiu, w rozwijaniu zainteresowań, talentów, w przygotowaniu do dalszej edukacji. Im więcej elementów wspierających samodzielność uczniów, tym lepsza lekcja, efektywniejsze uczenie się i poprawa wyników także w testach, egzaminach, konkursach. W tak zorganizowanych procesach edukacyjnych nauczyciel jest sprzymierzeńcem ucznia, wspiera go na każdym etapie procesu nabywania wiedzy i ćwiczenia umiejętności, widzi zasoby swoich wychowanków i na nich się koncentruje. Jest specjalistą, który koncentruje się na wiedzy i umiejętnościach uczniów, a nie na wyszukiwaniu tego, czego uczeń nie wie lub nie umie. To wpływa na autorytet kompetencji nauczyciela. Jest postrzegany jako mistrz, a uczniowie chcą z nim współpracować.





Maria Tuchowska
Nauczyciel dyplomowany, polonista i teolog. Posiada wieloletnie doświadczenie w pracy z dziećmi i młodzieżą w placówkach integracyjnych różnego poziomu, edukator, coach, przeprowadziła ok. 600 szkoleń z zakresu kompetencji psychospołecznych nauczycieli, prawa oświatowego, pracy z dziećmi i młodzieżą z różnego typu zaburzeniami. Specjalizuje się również w tematyce dotyczącej zagadnień związanych z obecnością rodziców w szkole.