Błądzenie myślami podczas lekcji, trudności z budowaniem właściwych relacji z rówieśnikami oraz dorosłymi, kłopoty z przestrzeganiem reguł życia szkolnego, nadpobudliwość, zaburzenia koncentracji, stres, narastające stany lękowe, depresja – to tylko niektóre problemy uczniów zgłaszane mi przez nauczycieli podczas szkoleń. Coraz częściej słyszę również od nauczycieli o ich psychicznym wyczerpaniu, wypaleniu zawodowym, niechęci do pracy czy apatii. Wymienione problemy dotykają uczniów i nauczycieli na całym świecie. Stały się one przedmiotem wielu badań psychologów i pedagogów. Zrozumienie przyczyn ww. zjawisk pozwoliło przygotować narzędzia, metody i programy naprawcze. Mają one na celu pomoc uczniom i nauczycielom w codziennym (nie tylko szkolnym) funkcjonowaniu. Jedną z takich metod jest uważność z ang. mindfulness.

Rozwój uważności (mindfulness) na świecie

Mimo że mindfulness (uważność) jest obecne w nauce ponad 50 lat, dopiero od kilku można zaobserwować wykorzystywanie tego procesu w działaniach terapeutów, nauczycieli, psychologów i pedagogów. Wkracza również do szkół na całym świecie. Terminu mindfulness używa się najczęściej do określenia naszego stanu.

Czym jest uważność (mindfulness)?

Uważność cechuje świadomość tego, co dzieje się w bieżącej chwili, życie „tu i teraz”. To umiejętność przenoszenia swojej uwagi na aktualne myśli, przeżycia, odczucia, wykonywane czynności. Mindfulness to zdolność do utrzymywania skupienia na jednej aktywności (np. oddech, informacje płynące z ciała) bez uciekania myślami.

Eline Snel — holenderska terapeutka, która opracowała metodę medytacji dla dzieci i stworzyła w Holandii Akademię Nauczania Uważności — pisze o uważności w ten sposób:

„Jest to otwarte i przyjazne nastawienie, z którym podchodzimy do próby zrozumienia tego, co się dzieje w danej chwili, bez osądzania czy negowania, nie pozwalając też, by pochłonął nas zgiełk otoczenia. To nie tyle myśleć o tym, co się dzieje w danej chwili, ile być w tej chwili, tu i teraz”.

Warto nadmienić, że efekty wdrażania uważności w holenderskich szkołach wg programu Eline Snel oraz wpływ tej metody na dzieci okazały się tak pozytywne, że holenderskie ministerstwo edukacji postanowiło sfinansować szkolenie w akademii E. Snel wszystkim nauczycielom, którzy będą zainteresowani nauką i wykorzystaniem tej metody w swoich szkołach. Co więcej trening uważności jest obecnie realizowany z sukcesem w coraz większej liczbie szkół m.in. w Kanadzie, Wielkiej Brytanii i Stanach Zjednoczonych.

Na szkoleniach z nauczycielami coraz częściej słyszę o tej metodzie, spotkam się też z jej trenerami na różnych konferencjach w całym kraju. Metoda opracowana przez E. Snel zaciekawiła mnie na tyle, że postanowiłam dotrzeć do informacji o mindfulness i sprawdzić jej właściwości na swoim przykładzie.

Uważność (mindfulness) — wyniki badań

Badania prowadzone na Uniwersytecie Harvarda przez Matthew A. Killingsworth i Daniela T. Gilberta dowiodły, że blisko 50% badanych w czasie wykonywania różnych czynności „odpływała”, nie skupiając się na tym co robi i myśląc w tym czasie o czymś innym. Co więcej ten stan „uciekania myśli” sprawiał, że czuli się oni nieszczęśliwi.

To naprawdę poważny problem. Wyobraź sobie, że połowa Twoich uczniów w trakcie lekcji jest myślami gdzieś daleko, nie koncentruje się na temacie zajęć.

Z kolei badania przeprowadzone na Uniwersytecie Massachusetts przez Judsona A. Brewera wykazały, że regularne stosowanie mindfulness pozwala utrzymać nasz umysł w skupieniu. Dzięki temu, zamiast „wędrować”, jest on obecny „tu i teraz” przy wykonywanym działaniu. Ta umiejętność bezpośrednio wpływa na odczuwanie szczęścia i łagodzenie stanów lękowych przez praktykujących uważność.

Uważność (mindfulness) w szkole

Profesor Uniwersytetu Oksfordzkiego Willem Kuyken w swoich badaniach nad uważnością w szkole dowiódł, że dzieci stosujące mindfulness częściej deklarują dobre samopoczucie i obniżony poziom stresu. Przeprowadzone na całym świecie inne badania w tym obszarze wykazały natomiast, że:

• mindfulness ma pozytywny wpływ na stan zdrowia psychicznego oraz samopoczucie dzieci i młodzieży;

• praktykowanie uważności ma pozytywny wpływ na procesy poznawcze m.in. pamięć, myślenie, uczenie się, koncentrację;

• ćwiczenie uważności pozytywnie wpływa na umiejętności społeczne, emocjonalne oraz na zdrowie fizyczne m.in. lepszy sen, niższy poziom kortyzolu, czyli hormonu stresu, zmniejszenie chronicznego bólu, zmniejszenie ryzyka chorób serca;

• praktyka uważności wpływa na większy spokój w klasie i otwartość uczniów.

W swoich książkach Eline Snel zauważa, że dzieci są naturalnie uważne, a mimo to coraz częściej mają kłopoty z nasilającym się stresem, są rozkojarzone, pełne obaw i niespokojne. Szczególnie w obecnych czasach trudniej jest im skupić się na tym, co „tu i teraz”, sprostać oczekiwaniom społecznym oraz presji. Dzięki ćwiczeniu uważności mogą — wciskając wewnętrzny hamulec — zatrzymać się, a w chwili wysokiego pobudzenia przemyśleć sytuację i przestać działać impulsywnie. Umiejętność bycia życzliwym dla siebie i innych pomaga odnaleźć się we współczesnym świecie i bez niepotrzebnego lęku przejść przez wyzwania, jakie stawia życie. Rozwijanie życzliwości jest głównym elementem treningu mindfulness.

Uważność (mindfulness) w pracy osobistej nauczyciela

Nauczyciele praktykujący trening uważności, z którymi miałam przyjemność pracować wielokrotnie, potwierdzali jego dobroczynny wpływ na swoje zdrowie i codzienne funkcjonowanie. Badania potwierdzają, że regularna praktyka mindfulness niesie za sobą wymierne korzyści, m.in.

• jest pomocna w walce z depresją i napadami lęku;

• pomaga w regulowaniu emocji;

• wpływa na poprawę pamięci i koncentracji uwagi;

• obniża proces starzenia się mózgu;

• redukuje stres;

• poprawia jakość snu;

• poprawia samoocenę i pewność siebie;

• zwiększa samoświadomość;

• wzmacnia system odporności organizmu.

Uważność (mindfulness) — trening życzliwości

Celem ćwiczenia uważności nie jest relaksacja czy poprawa samopoczucia, a raczej poznanie siebie oraz rozwijanie życzliwości — wobec siebie i innych. Możemy praktykować ją w każdym momencie, nawet wtedy, gdy jesteśmy w gorszym nastroju. Dzięki temu lepiej poznamy własne emocje i potrzeby. Wystarczy chwila w ciągu dnia na trening. Zachęcajmy uczniów i ich rodziców do poszukiwania treningów mindfulness w bliskiej okolicy. Być może w naszej szkole jest nauczyciel, który posiada odpowiednią wiedzę, kompetencje i umiejętności, aby taki trening przeprowadzić wśród szkolnej społeczności? Sami również sięgajmy po tę praktykę, dzięki temu zniwelujemy napięcia i poprawimy komfort naszego życia. Praktykowanie uważności może stać się jednym z kierunków pomocy zarówno dla uczniów, jak i nauczycieli, który będzie wspierać radzenie sobie z trudnościami.





Źródła:

• Siegel, R. (2011). Uważność. Trening pokonywania codziennych trudności. Warszawa: Wydawnictwo Czarna Owca.
• Snel, E. (2015). Uważność i spokój żabki. Warszawa: Wydawnictwo CoJaNaTo
• Kuyken, W., Orley, J., Power, M., Herrman, H., Schofield, H., Murphy, B., et al. (1995). The World Health Organization Quality of Life Assessment (WHOQOL): Position paper from the World Health Organization. Social Science & Medicine, 41, 1403–1409
• Williams JMG, Kuyken W. Mindfulness-based cognitive therapy: a promising new approach to preventing depressive relapse. Br J Psychiatry 2012; 200: 359–60
• S. Wilde, A. Sonley, C. Crane, T. Ford, A. Raja, J. Robson, L. Taylor, W. Kuyken (2019). Mindfulness training in UK secondary schools: a multiple case study approach to identification of cornerstones of implementation. Journal: Mindfulness, 10.
• M. A. Killingsworth, D. T. Gilbert. A Wandering Mind Is an Unhappy Mind. Science, 2010

Teresa Tymrakiewicz - Wykładowca i trener, a także filozof, certyfikowany coach, menadżer oświaty, nauczyciel dyplomowany, wieloletni nauczyciel akademicki, edukator MEN, specjalista w zakresie kształcenia kompetencji psychospołecznych i zarządzania zasobami ludzkimi. Ponad 30 lat szkoli nauczycieli i dyrektorów placówek oświatowych. Były nauczyciel, w-ce dyrektor szkoły, wizytator, doradca ds. wychowania. Autor i realizator licznych programów szkoleń z zakresu psychosocjologii i efektywnego nauczania. Autor i współautor publikacji z zakresu wychowania i dydaktyki. Uczestnik wielu ogólnopolskich programów edukacyjnych. Laureatka nagród: branżowych (ministra i kuratora oświaty) i samorządowych; za szczególne zasługi dla oświaty, odznaczona medalem KEN.