Każdy człowiek potrzebuje osobistej przestrzeni, aby rozwój był w ogóle możliwy. Ta przestrzeń wyznaczana jest przez cztery elementy. Po pierwsze niezbędne jest poczucie bezpieczeństwa stanowiące fundament tego „domu rozwoju”. Ściany to samoocena i poczucie wartości, na których wspiera się dach, czyli odporność psychiczna.

Poczucie bezpieczeństwa

Żaden z elementów „domu rozwoju” nie może działać samodzielnie. Wszystkie są od siebie nawzajem zależne, a czasem się wręcz przenikają. Podstawą jest solidny fundament.

• Bezpieczeństwo fizyczne: stan zdrowia, sposób odżywiania (ilość i jakość jedzenia), odpowiedni ubiór, miejsce zamieszkania i stopień komfortu, który nam daje (nie o luksus tu chodzi, raczej o wyposażenie odpowiednie do wieku i potrzeb), sprawność fizyczna, dostęp do miejsc, w których o sprawność można dbać itd. W szerszym rozumieniu to także bezpieczeństwo kraju, regionu, świata, w którym żyje dany człowiek, a także działania służb, których obowiązkiem jest dbać o bezpieczeństwo mieszkańców. Ponadto w szkole: odpowiednie wyposażenie sal i przestrzeni wspólnych, komfort termiczny, odpowiednia dawka ruchu.
• Bezpieczeństwo psychiczne: świadomość własnych kompetencji związanych z codziennym funkcjonowaniem, silnie powiązane z poczuciem bezpieczeństwa fizycznego (np. dzieciom chorym i niepełnosprawnym trudniej budować poczucie bezpieczeństwa psychicznego) i bezpieczeństwem społecznym (ufność, że w razie kłopotów są ludzie, którzy zechcą mi pomóc). W tym obszarze mieści się także kontrolowanie swojego życia w różnych aspektach – od podejmowania decyzji, przez rozwiązywanie problemów, aż do wyznaczania celów i osiąganie sukcesów, a także pewność, że granice psychologiczne są szanowane. Ponadto w szkole: pewność, że jest się akceptowanym takim, jakim się jest, zapewnione warunki do regeneracji sił (przerwy, miejsca wypoczynku, pokoje wyciszenia, itd.).
• Bezpieczeństwo społeczne: dobre relacje z osobami dorosłymi i rówieśnikami, umiejętność nawiązywania i podtrzymania więzi, poczucie wsparcia w codziennych działaniach. Ponadto w szkole: poczucie, że jest się lubianym przez kolegów i nauczycieli.

Jak wzmacniać poczucie bezpieczeństwa u dzieci i nastolatków?

Nie mamy wpływu na wiele czynników, które zaburzają bezpieczeństwo (np. dysfunkcja rodziny, zaburzenia środowiskowe), ale możemy być stale gotowi do podejmowania dialogu z uczniami, aby nie tylko mogli nazwać swoje lęki, ale by zobaczyli, że ich przeżycia są podobne do przeżyć osób dorosłych. To wzmacnia relacje, daje poczucie wsparcia. W codziennych działaniach skupiać się na wspieraniu samodzielności i odpowiedzialność dzieci i nastolatków, aby czuły, że są na właściwym miejscu. I nigdy nie oczekiwać wyrazów wdzięczności. Tylko bezwarunkowa akceptacja wzmacnia fundament rozwoju dziecka.

Poczucie wartości

Jest zbiorem sądów na własny temat, który uzupełniany jest przez całe życie. To szacunek dla siebie i pewność, że w granicach swojej wolności (chcę-nie chcę) jestem autonomiczną osobą, która tę przestrzeń kontroluje i kształtuje. Podobnie postrzegani są inni ludzie. I tak: szanuję siebie i innych. Nie chcę, by mnie pouczano, straszono, kontrolowano, lekceważono, więc nie robię tego wobec innych. Chcę, by szanowano moje granice, szanuję granice innych osób – itd. Poczucie wartości to przekonanie, że jest dobrze, że jestem takim właśnie człowiekiem, w tym miejscu świata i życia. Bez poczucia wartości trudno osiągać sukcesy, a przeżywanie szczęścia jest praktycznie niemożliwe.

Jak wzmacniać poczucie wartości u dzieci i nastolatków?

Mówić dziecku/nastolatkowi, że jest akceptowany. Szczególnie jest to ważne wtedy, gdy popełnia błąd lub łamie ustalone wcześniej reguły. „Lubię Cię mimo, że nie akceptuję takiego zachowania”. To zdanie może rozpocząć rozmowę o sposobie naprawy błędu. A zdanie: „Będę Cię wspierać w tych działaniach” – może być dobrą puentą. Potrzebne są także codzienne gesty: uśmiech, życzliwe spojrzenie, pochwały, czas poświęcony rozmowom indywidualnym. To wszystko, co buduje atmosferę akceptacji i wzajemnego szacunku.

Samoocena

Jest to w miarę obiektywna ocena swoich mocnych i słabych stron. Tego, co potrafię i wiem, w czym jestem specjalistą, ale także tego, czego nie wiem, nie potrafię lub gdy popełniam błąd. Dobrze ukształtowana samoocena pozwala na samodzielność w podejmowaniu decyzji, angażowanie się w działania, przyznanie się i naprawy błędu lub wycofanie się z działania, w którym nie znajduje się przyjemności czy korzyści. Powinna być wyraźnie oddzielona od poczucia wartości: jestem wartościowym człowiekiem bez względu na to, co i ile wiem i potrafię, także wtedy, gdy popełniam błąd lub moje działanie nie podoba się innym osobom.

Jak wzmacniać samoocenę u dzieci i nastolatków?

Pozwalać im podejmować decyzje i to zarówno te dotyczące drobnych spraw (miejsce w klasie, preferencje w wyborze metod pracy, dobór zespołu zadaniowego), jak i te ważniejsze (poziom realizacji celów, przyjaźnie, zajęcia dodatkowe). Doceniać wysiłek, chwalić, akcentując zasługi tak, aby uczeń był pewien, że sukces jest jego zasługą. A jeśli sukcesu brak? Jeśli pojawi się błąd? Decyzja znowu po stronie ucznia. Dorosły pyta: „Jaki masz pomysł, żeby to zmienić? Jak myślisz, co można zrobić, aby to naprawić? Jakbyś chciała się tego nauczyć?”.

Odporność psychiczna

To umiejętność powrotu do równowagi po trudnych przeżyciach. Nie chroni przed trudnymi chwilami, ale pozwala na wyjście z „dołków psychicznych”. Nie da się jej zmierzyć, ale można obserwować sprawność i tempo, w jakim odzyskuje się równowagę. Zależy od środowiska, wieku rozwojowego i poziomu kompetencji osobistych (radzenie sobie z emocjami, samoocena, poczucie wartości, asertywność itd.). Dzieci i młodzież to szczególnie wrażliwa grupa ze względu na procesy zmian w mózgu i ciele, które mogą wpływać osłabiająco na odporność psychiczną nastolatków.

Jak wzmacniać odporność psychiczną u dzieci i nastolatków?

Dbając o poczucie bezpieczeństwa, wysoką samoocenę i poczucie wartości uczniów. Im stabilniejszy fundament, tym silniejsze wsparcie dla ścian (samooceny i poczucia wartości) i większa przestrzeń dla rozwoju. Wtedy odporność rośnie, bo ma solidne podparcie. Otwartość na indywidualność każdego ucznia, jego „prywatny dom rozwoju”, wiedza o czynnikach środowiskowych wpływających na funkcjonowanie dziecka/nastolatka, asertywność, dobre relacje oparte na szacunku, nastawienie na współpracę to ważne filary pracy wspierającej odporność psychiczną dzieci i młodzieży.

Jak wspierać uczniów we wzmacnianiu swojej przestrzeni osobistego rozwoju?

W działaniach wychowawczych mogą być skuteczne:

• Dostarczanie uczniom adekwatnej wiedzy o możliwości wzmacniania siebie: budowaniu samooceny i poczucia wartości.
• Ćwiczenie technik radzenia sobie ze stresem i emocjami.
• Zajęcia/materiały/rozmowy o niebezpiecznych skutkach sięgania po środki zmieniające świadomość – alkohol, leki, narkotyki, dopalacze.
• Zajęcia/materiały/rozmowy o tym, jak rozpoznać depresję u siebie i gdzie szukać pomocy.
• Wspieranie w budowaniu dobrych relacji w zespołach uczniowskich, akceptacja inności.
• Otwartość na problemy dzieci i młodzieży, empatia.
• Aktywne słuchanie (bez oceniania i dawania gotowych rozwiązań), uważna obserwacja uczniów, aby w porę wychwycić sygnały kłopotów dziecka/nastolatka.
• Organizowanie spotkań ze specjalistami zgodnie z potrzebami uczniów (psycholog, psychiatra, lekarz), którzy mogą odpowiedzieć na pytania nurtujące młodych.
• Stałe docenianie wysiłku (a nie tylko efektów pracy).
• Czytelne i zrozumiałe kryteria oceniania na zajęciach dydaktycznych.
• Zrównoważenie emocjonalne nauczyciela, entuzjazm, ustalanie wzajemnych oczekiwań, które możliwe są tylko wtedy, gdy nauczyciel zadba o swoją osobistą przestrzeń.

Wszystkie te działania wymagają od nauczyciela bardzo wysokiego poziomu kompetencji osobistych, których nie da się nauczyć na studiach czy kursach (chociaż niektóre takie zinstytucjonalizowane formy mogą pomóc). Trudne do zweryfikowania, a tak silnie oddziałujące na skuteczność wsparcia uczniów. Pracujesz swoim dobrostanem. Dbaj o siebie!




Maria Tuchowska
Nauczyciel dyplomowany, polonista i teolog. Posiada wieloletnie doświadczenie w pracy z dziećmi i młodzieżą w placówkach integracyjnych różnego poziomu, edukator, coach, przeprowadziła ok. 600 szkoleń z zakresu kompetencji psychospołecznych nauczycieli, prawa oświatowego, pracy z dziećmi i młodzieżą z różnego typu zaburzeniami. Specjalizuje się również w tematyce dotyczącej zagadnień związanych z obecnością rodziców w szkole.