Mutyzm wybiórczy – co kryje się za milczeniem ucznia

Nowy rok szkolny, nowe wyzwania, nowa klasa (grupa w przedszkolu) – zbiór różnych osobowości, które muszą nauczyć się ze sobą i ze swoim wychowawcą współpracować, żeby proces edukacyjny przebiegał pomyślnie. Mija wrzesień, nawiązują się pierwsze przyjaźnie, dzieci coraz lepiej funkcjonują, są głośne, aktywne, z ochotą opowiadają o swoich zainteresowaniach. Z wyjątkiem jednego… Dlaczego nie odpowiada na pytania, nie bierze udziału w zabawach, trzyma się z boku, jakby chciało być niewidzialne? Wraz z kolejnymi tygodniami staje się coraz bardziej „nieobecne”… Co mu jest?

Specyficzne trudności ucznia

Mutyzm wybiórczy to zaburzenie o podłożu lękowym. Charakteryzuje się tym, że osoba nim dotknięta, pomimo pełnej zdolności werbalnego porozumiewania się, nie jest w stanie odezwać się (choć bardzo tego pragnie) w pewnych okolicznościach (najczęściej w szkole/przedszkolu przy zachowaniu swobodnej komunikacji w środowisku, w którym czuje się bezpiecznie – takim, jak dom rodzinny). Nie jest to jej zła wola, a mechanizm radzenia sobie z silnym stresem, który odczuwa w danej sytuacji społecznej.

Należy pamiętać, że nie ma dwóch takich samych osób z mutyzmem wybiórczym, istnieje jednak pewien charakterystyczny zespół zachowań, których zaobserwowanie może nas skłonić do podejrzenia, że mamy do czynienia właśnie z tym zaburzeniem. To jest nie tylko brak mowy, ale także postawa ciała („zamrożenie”), niemożność spożycia posiłku, skorzystania z toalety, założenia stroju na lekcję wychowania fizycznego. Co ważne, mutyzmu wybiórczego nie da się utożsamić z nieśmiałością. Nieśmiałego dziecka nie „paraliżuje” lęk przed odezwaniem się.

Bardzo ważne jest zrozumienie, że pozostawienie dziecka z mutyzmem wybiórczym samemu sobie, czekanie aż wyrośnie, niesie za sobą poważne konsekwencje, takie jak depresja, fobia społeczna, trudności edukacyjne, kłopoty ze znalezieniem pracy w dorosłym życiu. Podjęcie wczesnej interwencji jest kluczowe, aby dziecko mogło funkcjonować jak jego rówieśnicy. Nasza właściwa postawa: eliminacja czynników podtrzymujących, przyjazne komentowanie bez presji na mówienie, nie pomijanie dziecka, a włączanie go w klasowe życie (początkowo w czynności niewymagające komunikacji werbalnej) sprawia, że czuje się ono w naszym towarzystwie na tyle bezpiecznie, że zaczyna mówić bez lęku.

Organizacja terapii dla dziecka nie jest skomplikowana, wymaga z naszej strony odrobiny zaangażowania, świadomości, co pomaga, chęci pogłębienia wiedzy odpowiednią lekturą. W tej chwili na polskim rynku wydawniczym są już pozycje warte uwagi, na czele z „Mutyzm wybiórczy. Kompendium Wiedzy” autorstwa Maggie Johnson i Alison Wintgens, wybitnych specjalistek z kilkudziesięcioletnim doświadczeniem w terapii mutyzmu wybiórczego.

a_mutyzm_LS_graf.jpg

Rola nauczyciela w diagnozie

Jeśli nauczyciel podejrzewa, że dziecko może mieć mutyzm wybiórczy, warto podzielić się swoim spostrzeżeniem z rodzicami, zaprosić na obserwację psychologa (zatrudnionego w placówce lub rejonowej poradni psychologiczno-pedagogicznej). Wielu rodziców może być zaskoczonych, że ich dziecko nie mówi w przedszkolu/szkole, ponieważ w domu funkcjonuje zupełnie inaczej. Dlatego pomocne może okazać się wypełnienie arkuszy obserwacji (można skorzystać z arkusza dostępnego na stronie Stowarzyszenia „Polskie Towarzystwo Mutyzmu wybiórczego” – pobierz tutaj). 

Rodzicom należy zasugerować przeprowadzenie badania w poradni psychologiczno-pedagogicznej, która po potwierdzeniu podejrzeń, skieruje dziecko na diagnozę do psychiatry. Na podstawie dokumentacji lekarskiej rodzice mogą ubiegać się w poradni o wczesne wspomaganie rozwoju dziecka (jeśli dziecko uczęszcza do przedszkola) bądź orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego ze względu na zagrożenie niedostosowaniem społecznym (gdy dziecko jest w szkole). Innym dokumentem umożliwiającym zorganizowanie pomocy będzie opinia o potrzebie objęcia dziecka pomocą psychologiczno-pedagogiczną. 

Organizacja pomocy na terenie przedszkola i szkoły

Przed rozpoczęciem terapii na terenie placówki, warto zorganizować spotkanie z całą kadrą, aby przekazać wszystkim pracownikom wskazówki, co do postępowania z dzieckiem dotkniętym zaburzeniem mutyzmu wybiórczego. Niezwykle istotna jest współpraca z rodzicami i przekazywanie sobie na bieżąco informacji o postępach (rodzice pracują równolegle nad mutyzmem wybiórczym dziecka poza przedszkolem/szkołą), monitorowanie planu terapeutycznego i wprowadzanie w razie potrzeby stosownych modyfikacji. 

Koordynatorem działań na linii przedszkole/szkoła – dom może zostać pracujący w placówce logopeda, pedagog czy psycholog. Oddziaływanie dzielimy na formalne i nieformalne. Jeśli mutyzm wybiórczy zdiagnozowany jest dość szybko (gdy dziecko jest jeszcze w przedszkolu) w wielu przypadkach wystarczy usunięcie czynników podtrzymujących, do najczęstszych należy skupianie uwagi na niemówieniu dziecka (np. poprzez zadanie pytania „Czy dziś się do mnie odezwiesz?”. Tego typu komunikaty trzeba zastąpić przyjaznym komentowaniem, np. „Będziemy się dziś świetnie bawić”). Częstym zachowaniem, które również nie jest pomocne, jest usilne wpatrywanie się w dziecko w oczekiwaniu na odpowiedź. Uczeń musi otrzymać od nas sygnał, że zgadzamy się na to, że odezwie się, gdy będzie gotowy, a do tego czasu akceptujemy jego niewerbalne formy wypowiedzi. Gdy pracujemy z dzieckiem formalnie (techniki formalne stosujemy częściej u starszych dzieci, mniej więcej od 6. r. ż.), musimy zacząć od przekazania mu informacji, w jakim celu będziemy się spotykać, gdzie i jak często (skuteczne są 15 minutowe sesje minimum 3 razy w tygodniu). W sposób zaplanowany i uzgodniony z dzieckiem w czasie odbywania sesji poszerzamy krąg rozmówców.

Mity dotyczące mutyzmu wybiórczego

W dostępnym w Internecie wykładzie Selective Mutism: Giving Kids a Voice with Dr. Annie Simpson, prelegentka rozprawia się z mitami, które obrosły wokół zaburzenia. Zwraca uwagę, m.in. na to, że błędem jest przekonanie, iż to tylko nieśmiałość, a dziecko z tego wyrośnie, że osoba z mutyzmem wybiórczym jest krnąbrną i manipuluje (ona nie robi nikomu na złość, po prostu boi się odezwać) czy też, że mutyzm wybiórczy jest zaburzeniem językowym (choć zdarzają się przypadki wad wymowy u osób cierpiących na mutyzm wybiórczy). Łatwo ulec pokusie wyjaśniania przyczyn mutyzmu wybiórczego w rodzinie, ale doszukiwanie się ich w traumatycznych przeżyciach jest pozbawione sensu, ponieważ mutyzm traumatyczny jest odrębnym zaburzeniem.

Apel do nauczyciela

Uczeń z mutyzmem wybiórczym potrzebuje wsparcia, aby w pełni korzystać z tego, co oferuje edukacja w gronie rówieśników. Sam może nie być w stanie nawiązać relacji z kolegami. Co więcej, jeśli jego trudności komunikacyjne nie będą akceptowane w klasie, może stać się celem drwin, stąd tak ważne jest zachowanie czujności i eliminowanie przemocy. Wiele cennych wskazówek można odnaleźć w książce “The Ideal Classroom Setting for the Selectively Mute Child” Dr. Elisy Shipon-Blum oraz “Supporting Quiet Children” Maggie Johnson i Michaela Jonesa.

Miesiąc świadomości

Październik jest miesiącem świadomości mutyzmu wybiórczego. Co roku w październiku  Stowarzyszenie „Polskie Towarzystwo Mutyzmu Wybiórczego” intensyfikuje działania mające na celu wzrost wiedzy o zaburzeniu wśród społeczeństwa. W 2019 roku jedną z naszych akcji jest „Klasa z empatią”. Chcemy zaprosić szkoły i przedszkola (klasy 0 z oddziałów przedszkolnych oraz klasy 1-8 ze szkół podstawowych) do wspólnego z nami zastanowienia się nad lękami, które towarzyszą nam w codziennym życiu, nad tym, jak ważne jest, abyśmy sobie pomagali, traktowali się nawzajem z empatią, przeciwdziałali wykluczeniu. Osoba z mutyzmem wybiórczym, mimo że może się do nas nie odezwać, słyszy i rozumie, co my mówimy do niej. Empatia w przypadku dzieci z mutyzmem wybiórczym jest podstawą terapii. Terapia powinna odbywać się w miejscu występowania u dziecka trudności z mówieniem, czyli najczęściej w przedszkolu/szkole z równoczesnym działaniem rodziny w terenie. Uważność, współodczuwanie, angażowanie otwierają dziecko z mutyzmem wybiórczym. 

Akcja „Klasa z empatią” będzie trwała do końca 2019 roku. Można do niej przystąpić w dowolnym momencie, ważne aby do 31.12.2019 wykonać przewidziane w regulaminie zadania i przesłać do stowarzyszenia sprawozdanie. Stowarzyszenie po zatwierdzeniu sprawozdania prześle uczestnikom akcji drogą mailową certyfikat „Klasa z empatią”. Zadania nie są trudne i nie zajmą dużo czasu. Szczegółowy opis zadań wraz z regulaminem można przeczytać tutaj.

Praca nad pokonaniem mutyzmu wybiórczego przy dobrej współpracy między specjalistami, nauczycielami, rodzicami i uczniem, podjęta stosunkowo wcześnie, przynosi szybkie efekty i mnóstwo radości. Więcej informacji na temat akcji „Klasa z empatią”, jak i samego zaburzenia, diagnozy, sposobów interwencji, możliwej do uzyskania pomocy dostępnych jest na stronie internetowej prowadzonej przez stowarzyszenie: www.mutyzm.org.pl oraz na fanpage’u i grupie wsparcia na Facebooku, a także kanale YouTube.





Paulina Apolinarska-Bonifaczuk
Koordynator akcji „Klasa z empatią”, mama dziecka, które – jak wszystko wskazuje – pokonało mutyzm wybiórczy, członek stowarzyszenia „Polskie Towarzystwo Mutyzmu Wybiórczego”. Stowarzyszenie to jest organizacją non profit, powstało w 2016 roku z inicjatywy rodziców. Jego głównym celem jest szerzenie świadomości społecznej na temat zaburzenia oraz promowanie metody małych kroków, którą z powodzeniem stosują w terapii dzieci.


Interesuje Cię ta tematyka? Przeczytaj również:

Najbardziej aktualne artykuły: