Rytuały to czynności powtarzane przez ludzi, które mają jakąś symbolikę, łączą grupę, wzmacniają więzi, służą przekazywaniu tradycji. Szkolne rytuały mogą być podzielane przez całą społeczność. Dzieje się tak w przypadku dnia patrona, szkolnego rajdu czy ceremonii pasowania na pierwszoklasistę. Ale każda klasa (podobnie jak każda rodzina) może mieć też swoje własne rytuały. Są one skutecznym narzędziem pracy wychowawczej z klasą.

Artykuł jest szóstą częścią cyklu merytorycznych materiałów dla dyrektorów i nauczycieli #tutoring rówieśniczy. W ramach cyklu autorka zwraca uwagę na rozwój nastolatków na wczesnym etapie dorastania, przedstawia sposoby ich wspierania, patrzy na ten czas również z perspektywy kryjącego się w nim potencjału. W artykułach są przedstawione konkretne propozycje działania oraz autorski program tutoringu rówieśniczego.

Dlaczego rytuał klasowy?

O tym, że dobrze działająca relacja wychowawcza jest oparta na zrozumieniu i zaufaniu, ale też autorytecie, chyba nie trzeba nikogo przekonywać. Tworzenie w klasie klimatu współpracy i szacunku oraz skuteczne zarządzanie to przepis na udane pełnienie roli wychowawcy czy wychowawczyni klasy. Jednym z narzędzi pracy wychowawczej może być rytuał. Nadaje on klasowej codzienności wyjątkowy charakter, w atrakcyjny sposób pomaga przekazywać treści wychowawcze, ale też zbliża wychowawcę do uczniów i uczennic.

Wspólne aktywności uatrakcyjajniące szkolne życie zawsze są dobrą strategią budowania relacji. Ale rytuał to nie tylko atrakcyjna aktywność. Powtarzalność rytuału wskazuje, że dana klasa ma swoje życie, swój rytm. To odróżnia ją od reszty szkolnej społeczności i czyni wyjątkową. Oto kilka pomysłów, jak można ten rytualny rytm nadać swojej klasie.

Co u Ciebie słychać? Podczas zajęć szkolnych nie zawsze jest czas na swobodne rozmowy, opowiadanie o sobie. Jednak nawet podczas lekcji przedmiotowych można wygospodarować kilka minut w tygodniu na rytuał „Co u Ciebie słychać?”. Lekcja wychowawcza zaś jest na ten zwyczaj momentem wymarzonym. Wylosowany w danym tygodniu uczeń prezentuje się podczas kolejnej sesji „Co u Ciebie słychać?”. Ma w ciągu 5-10 minut opowiedzieć, czym się aktualnie interesuje, co czyta, może przybliżyć postać swojego idola, pokazać zdjęcia psa lub nauczyć klasę jakiejś gry. Ważne, żeby były to bardzo krótkie prezentacje. Ma to być drobny, ale powtarzający się element lekcji. Żeby zabawa ta była jeszcze mniej formalna i bardziej „wtopiła się” w klasowe życie można nie informować uczniów o tym, kto będzie o sobie opowiadał. Każdy ma być na taką ewentualność przygotowany, a lekcję wychowawczą zaczyna losowanie.

Czytanie książek podczas lekcji. Na prowadzonej przez wychowawcę lekcji przedmiotowej, raz w tygodniu lub chociaż raz w miesiącu, każdy czyta 10 minut przyniesioną przez siebie dowolną książkę. Rytuał ten ma wiele zalet. Przybliża klasę do nauczyciela, który pozwala jej na odejście przez kilka minut od zadań lekcyjnych (dlatego powinna być to lekcja przedmiotowa, nie wychowawcza). Promuje czytelnictwo – dla wielu z uczniów, którzy mało czytają, możliwość zamieniania 10 minut fizyki na obcowanie z książką okaże się prawdziwym skarbem. Czytając swoje książki, poznajemy się – widzimy, kto, co czyta. Młodsi i starsi uczniowie, dla których niezwykle ważni są rówieśnicy, mogą inspirować się wzajemnie, zarażać pasją do jakiejś serii wydawniczej. Kiedy kończy się czas czytania, uczniowie chowają książki i przechodzą do lekcji. Nie trzeba w żaden sposób komentować tego wspólnego czytania. Nauczyciel powinien mieć w klasie kilka książek dla tych, którzy zapomną o dniu czytelnika.

Mapa skarbów. Dorastający uczniowie są gotowi do wyznaczania sobie dalekich celów, do planowania. Zmienia się postrzeganie siebie w czasie. Gratyfikacja nie musi być natychmiastowa jak u młodszych dzieci. Tę umiejętność można trenować i wykorzystać ją w pracy wychowawczej, na przykład realizując jakieś zadania cały semestr, by na końcu czekała nagroda. Moją propozycją jest mapa skarbów. Na początku roku nauczyciel pokazuje ją klasie. Na mapie zaznaczony jest skarb, punkt startowy, ale nie ma narysowanej do niego drogi. Nauczyciel umawia się z grupą, jakie wydarzenia/zachowania/sytuacje będą przybliżały klasę do skarbu. Za każdym razem, gdy klasa wykona jakieś „zadanie”, można rysować fragment drogi (np. 5 cm). Co będzie skarbem/nagrodą można ustalić wspólnie z klasą. Podczas lekcji wychowawczej można rozmawiać z klasą o mijającym tygodniu i rytualnie zaznaczać kolejne etapy przebytej drogi.

Ważna uwaga. Tego typu zabawy są podobne to szkolnych ocen, słoneczek w młodszych klasach, a nawet stosowanych w niektórych rodzinach żetonów za wykonywanie domowych obowiązków itp. Dlatego trzeba pielęgnować walor zabawowy tego klasowego rytuału. Powinien on służyć podkreślaniu tego, co w grupie dobre. Nie można więc „cofać” klasy na mapie czy informować, kto zatrzymał marsz do nagrody. Ważne są rozmowy i jakiś sposób „ogrania” sytuacji, żeby nie sprowadzić tego rytuału do behawioralnej procedury podobnej do wystawiania ocen. Dobrze też, żeby zadania wykonywane przez klasę promowały pracę grupową, solidarność czy altruizm. Nagradzanie dzieci i młodzieży za tak zwane dobre zachowanie odbierze rytuałowi urok i zrówna mapę skarbów z dziennikiem ocen.

Kapsuła czasu. W poprzednim tekście pisałam o „The Rite Journey”, programie działającym w niektórych szkołach w Nowej Zelandii. Jego twórcom przyświecała myśl, że młodzieży brakuje współcześnie rytuałów i wsparcia wspólnoty w procesie stawania się dorosłymi. Wieloletni program zakładał nie tylko rozmowy, dyskusje i inne zajęcia związane z przekazem wiedzy „starszyzny”, ale także ceremonie, jak na przykład „rytualne wyrzucanie kamieni”, na których uczniowie uprzednio zapisują coś, co symbolizuje ich dzieciństwo.

Czytając o tym programie, myślałam o podobnych pomysłach, które można niewielkim nakładem czasu i finansowym zrealizować w każdej szkole. Przykładem może być pisanie „karteczek do siebie z przyszłości” w szóstej, a potem siódmej klasie i zamykanie ich w kapsule czasu, która zostanie otwarta na koniec klasy ósmej. Jest to świetna zabawa, którą uczniowie i uczennice chętnie podejmują. Przy okazji mają oni okazję wejrzeć w siebie, zastanowić się nad sobą. Pisanie listów od siebie może dla wielu osób być trudnym wyzwaniem, ale podołanie mu stanie się sukcesem.

Rytuał ten pokazuje też, że wychowawca czy wychowawczyni towarzyszy grupie w dorastaniu. Nawiązuje on wyraźnie do idei rytuałów przejścia, które są w szkołach bardzo potrzebne.

Zdjęcie klasowe. Na jednym z portali społecznościowych widziałam bardzo ciekawą galerię zdjęć. Ojciec i dwie córki robili sobie zdjęcie co roku – w tym samym miejscu, w podobnych pozach. Pięknie uchwycili w ten sposób przemijający czas, ale też rodzinną miłość. Od razu pomyślałam o szkolnym rytuale zbudowanym na tym pomyśle. Rozpoczynając pracę wychowawczą w klasie, można zaproponować uczniom robienie takiego zdjęcia każdego roku, w tym samym miejscu, na przykład na boisku szkolnym. Klasa powinna zawsze się tak samo ustawiać do zdjęcia. Oglądanie co roku tych zdjęć to świetna zabawa. Staną się one też pięknym elementem zdobiącym pamiątkowy album na koniec szkoły.

Urodziny, imieniny. Jeśli w klasie jest zwyczaj świętowania urodzin/imienin uczniów, można wymyślić coś specjalnego, co wyróżni klasę spośród innych. Na przykład w danym tygodniu zdjęcie jubilata lub solenizanta może zdobić ścianę w symbolicznej ramce, która na co dzień wisi pusta na klasowej ścianie. 

Warto przeczytać

• Gajda K. A., Pedagogiczny dramat terapeutyczny jako spotkanie z młodzieżą, w: Etiudy sceniczne o dorastaniu, red. I. Dowlasz, Kielce 2011.

• Hamerski J., Gotowe scenariusze imprez szkolnych, czyli jak przygotować imprezę w szkole, żeby nie byłą nudną „kuczcią”, Poznań 2011.

• Ozenc K. , Hagan M., Kreatywne rytuały przydatne w pracy, Warszawa 2020.

• Zabielska J., Pomysł na niebanalną uroczystość szkolną, Kraków 2013.

O programie ”The Rite Journey”

Smith A.P., The implementation of a rites of passage programme into a boys’ secondary school, „Pastoral Care in Education”, 2012/30. http://theritejourney.com/boys-year-long-program.

Pisałam szerzej

• Jaskulska S., Kreowanie doświadczeń liminalnych w szkole z wykorzystaniem metody dramy edukacyjnej, „Studia Edukacyjne”, 2016/42.

• Jaskulska S., Rytualne i nierytualne oblicze „fali” w szkole, „Studia Edukacyjne”, 2017/ 43.

• Jaskulska S., Liminalność dorastania jako rys współczesności. "Stająca się dorosłość" w świetle antropologicznej teorii rytuałów przejścia, w: Młodzież w dobie przemian społeczno-kulturowych, red. K. Segiet, Poznań 2015.

• Jaskulska S., O potencjale stanów przejściowych na przykładzie dorastania i wchodzenia w dorosłość, „Humaniora”, 2018/3 (23).

• Jaskulska S., Rytuał przejścia. Młodzież szkolna na progu edukacyjnym, Poznań 2018.

• Jaskulska S., Spotkanie dramowe zamiast szkolnej akademii. Nowe wymiary kreowanie doświadczeń rytualnych w szkole a wspieranie rozwoju adolescentów, w: Młodzież między ochroną a ryzykiem. Wspieranie oraz pomoc psychologiczno-pedagogiczna dla adolescentów i adolescentek, red. B. Jankowiak, A. Matysiak-Błaszczyk, Poznań 2017.

• Jaskulska S., Współczesne oblicza pedagogiki liminalnej. W stronę wspierania rozwoju młodzieży szkolnej poprzez zabawę, w: Społeczne i podmiotowe uwarunkowania rozwoju młodzieży, red. A. Cybal-Michalska, M. Orłowska, W. Segiet, Dąbrowa Górnicza 2018.

• Jaskulska S., Wypowiedzi studentów na temat szkolnych zwyczajów związanych z przejściami między kolejnymi szczeblami kształcenia w świetle teorii rytuału Rene Girarda, w: Młodzież w sferze doświadczeń edukacyjno-zawodowych, red. A. Cybal-Michalska, B. Kanclerz, L. Myszka-Strychalska, P. Peret-Drążewska, Poznań 2018.

• Jaskulska S., Rytuały i świętowanie a budowanie relacji w szkole, w: Zdrowe relacje w szkole. Artykuły, scenariusze lekcji, red. M. Rosińska, https://e-dos.net/Rok_relacji_publikacja2020.pdf?fbclid=IwAR1xpIROw2EIXJJd2oCwgZTU9uUeipMlSxm9OUVXoNJorrHmvBmGM2rhPPs. 

Sylwia Jaskulska
Prof. UAM dr hab., pedagożka, pracuje na stanowisku profesora w Laboratorium Pedagogiki Szkolnej na Wydziale Studiów Edukacyjnych Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Autorka, współautorka i współredaktorka kilku książek o szkole (np. S. Jaskulska, Ocena zachowania w doświadczeniach gimnazjalistów, S. Jaskulska, Rytuał przejścia. Młodzież szkolna na progu edukacyjnym, M. Dudzikowa, S. Jaskulska (red.), Twierdza. Szkoła w metaforze militarnej. Co w zamian?) i kilkudziesięciu innych tekstów. Członkini Uniwersyteckiego Ośrodka Koordynacyjno-Programowego Kształcenia Nauczycieli. Zastępczyni redaktor naczelnej „Rocznika Pedagogicznego”. Honorowa Ambasadorka oddolnej ogólnopolskiej inicjatywy edukacyjnej Rok Relacji w Edukacji. Doświadczenia naukowe zdobywa i pogłębia poprzez udział w ogólnopolskich i międzynarodowych projektach i współpracując z zagranicznymi ośrodkami uniwersyteckimi. Pasjonatka dramy edukacyjnej.