Zaburzenia zachowania to złożony zespół problemów emocjonalnych powodujących postępowanie sprzeczne z normami społecznymi. Może być efektem oddziaływania różnych czynników (np. zaburzenia rozwoju, obniżonego nastroju lub czynników środowiskowych). Ważne, aby każdy uczeń otrzymał wsparcie dostosowane do indywidualnych potrzeb.

Rozpoznanie zaburzeń zachowania

Obserwując swoich uczniów, można dość łatwo zauważyć zachowania, które budzą u wychowawcy niepokój: wybuchy złości, agresja słowna i fizyczna, wulgarność, kłamstwa, niszczenie własności swojej i cudzej (w tym wandalizm), zachowania buntownicze, demonstracyjny brak szacunku do autorytetu dorosłych, do zasad, do edukacji szkolnej, wagary, czasem ucieczki z domu, alkohol, eksperymenty z dopalaczami i narkotykami. Im większe nasilenie, tym pilniejszy wydaje się być kontakt z poradnią, aby zdiagnozować problemy ucznia. Konieczna jest więc dobra komunikacja z rodzicami (opiekunami prawnymi), aby stało się to w miarę szybko. Jednak nie zawsze jest to tak proste. Rodzice z różnych przyczyn niechętnie udają się do poradni. A sama diagnoza w poradni nie zmniejsza kłopotów ucznia (nauczyciela, klasy) – jest ułatwieniem w rozumieniu złożoności problemów dziecka i daje nauczycielowi możliwość zorganizowania różnych form pomocy psychologiczno-pedagogicznej.

Trudne zachowania zakłócają przebieg lekcji, utrudniają innym uczniom korzystanie z pełni z procesu edukacyjnego, absorbują uwagę nauczyciela i – mówiąc wprost – często powodują emocjonalne reakcje nauczyciela, który bywa, że czuje się bezsilny wobec stale powtarzających się trudnych zachowań ucznia/uczennicy, przeżywa emocjonalne rozterki w poczuciu braku kompetencji i sfrustrowania tymi odczuciami. Pomóc może dokładne przeanalizowanie trudnych sytuacji wynikających z zachowań konkretnego ucznia i przyjrzenie się im w szerszym kontekście psychologicznym, równocześnie poszukując pomysłów na takie reakcje, które będą działać wspierająco na dziecko z zaburzeniami zachowań, że jego zachowania mają charakter utartego destrukcyjnego schematu. Można wykorzystać analizę transakcyjną (lektury poniżej tekstu).

Zachowanie ucznia – zachowanie nauczyciela – jak wspierać

W zachowaniach uczniów z zaburzeniami zachowania można wyróżnić kilka postaw:

1. Słaba/y, szukająca/y wsparcia.
Skupiona/y na tym, z czym sobie nie radzi, mało samodzielna/y, ciągle potrzebująca/y wspierania, manifestująca/y swoją bezradność wobec stawianych wymagań, oczekująca/y pobłażliwości i wyręczania.
Nauczyciel może wesprzeć przez konsekwentne wskazywanie możliwości i chwalenie postępów, a także przez taką organizację zajęć, która promuje samodzielność i podejmowanie decyzji.

2. Silna/y, walcząca/y.
Chce dominować i kontrolować innych, zmusza innych do podporządkowania się (także przemocą), imponuje jej/mu siła, gardzi słabszymi, ale czuje wyraźny respekt przed silniejszymi od siebie.
Nauczyciel może pomóc pokazując, że siłowe rozwiązania nie są korzystne dla nikogo, a rezygnacja z przemocy nie oznacza słabości, ale jest wyrazem pewności siebie, silnego przekonania o własnej wartości i nastawieniu na współpracę, która przynosi korzyści każdemu współpracującemu.

3. Bierna/y, wyizolowana/y.
Unika kontaktów społecznych, zaangażowania, współpracy, nie chce korzystać z pomocy, marzy o szybkiej samodzielności. Ze względu na bierność i brak współpracy nie wykorzystuje swoich możliwości.
Nauczyciel może pomóc angażując uczennice/ucznia do działań, w których odniesie sukces. Poprzez pochwałę i wskazanie na możliwości może skłonić dziecko do aktywności.

A gdy na lekcjach uczniowie „grają”?

• Awantura – Spokojnym tonem objaśnić, że takie zachowanie utrudnia pracę wszystkim uczestnikom lekcji. Można także zapytać, czego uczeń potrzebuje, aby mógł się zaangażować w działania edukacyjne. Jeśli uczeń często tak się zachowuje, dobrze jest notować te zachowania wg schematu: co się wydarzyło, co było przed i co było po. Pozwoli to ustalić przyczynę (lub jej brak), a przede wszystkim da szansę ocenić skuteczność reakcji na zachowanie (wzmacnianie czy wyciszanie negatywnych zachowań).
  
  Przykład: Uczeń rzuca różnymi przedmiotami w koleżanki i kolegów, krzyczy i wyśmiewa. Na zwróconą uwagę – eskaluje negatywne zachowanie. W tej sytuacji warto:
  
  
  • przyjrzeć się, jak reagują/zachowują się inni uczniowie (może zachowanie jest w jakiś sposób prowokowane);
  • podjąć indywidualną rozmowę z uczniem, proponując jakąś zmianę np. miejsca, sposobu pracy, sposobu oceny itd. (może jest potrzeba, która niezaspokojona prowadzi do takich reakcji);
  • wyjaśnić wszelkie wątpliwości ucznia dotyczące procesu edukacyjnego (czy na pewno wie, co i jak trzeba zrobić, aby osiągnąć taki efekt, jakie go/ją satysfakcjonuje). 

• Drażliwy – Podjąć indywidualny dialog z uczniem, aby ustalić potrzeby i tak organizować zajęcia, aby potrzeby dziecka były w miarę możliwości zaspokojone.
  
  Przykład: Uczeń odmawia pracy w grupie, bo „z głupimi nie będzie pracował”. W tej sytuacji warto porozmawiać na temat tego, z kim chciałby pracować z zespole i w miarę możliwości to zaaranżować, umawiając się z uczniem, że my wychodzimy naprzeciw jego potrzebom i oczekujemy, że on/ona zaangażuje się w pracę wybranej grupy. Jeśli tak się stanie – chwalić, wskazując, że można mieć satysfakcję z takiego zachowania.

• Głupi – Wskazać, że to, co z pozycji ucznia wydaje się śmieszne, wcale tak nie jest odbierane, więc raczej działa przeciwko niej/niemu.

• Błazen – Dystans, poczucie humoru.

• Niezdara – Spokojnie wyrażona prośba o niedotykanie i niemanipulowanie żadnym sprzętem w klasie, ponawianie przy kolejnych zachowaniach.

• Zmuś mnie – Przypomnienie zasad, celów i kryteriów oceny, także konsekwencji z podkreślaniem, że wybór jest po stronie ucznia i deklaracją wsparcia w realizacji celów lekcji.

Nie wystarczy powiedzieć

Bardzo wiele negatywnych zachowań dzieci (w tym dzieci z zaburzeniami zachowania) to reakcje obronne. Pełne napięcia, lęków, w poczuciu bezsilności wobec tego, co się z nimi dzieje, zwiększają jeszcze stres i eskalują reakcje emocjonalne. Żeby oddziaływania nauczyciela mogły przynieść skutek, uczeń musi doświadczyć innych zachowań i przeżyć radość nagrody z nimi związaną. Wiele z tych dzieci przeżywa wewnętrznie bardzo silny smutek (chociaż bardzo chcą to ukryć) i niezgodę na to, jak są postrzegane. Czasem nie mają wsparcia w środowisku rodzinnym, które nie daje im wzorców właściwego zachowania i nie wspiera w radzeniu sobie z emocjami. Wtedy napięcie emocjonalne jest jeszcze silniejsze, a działania – reaktywne, czyli odpowiadają na bodźce bardzo silną reakcją obronną: walka, ucieczka albo zamrożenie. Takie reaktywne funkcjonowanie pozbawia dziecko nie tylko możliwości zobaczenia innych sposobów zachowania, ale – ponieważ nieustająco naraża się na krytykę dorosłych – nie ma szansy przeżywać satysfakcji z działania receptywnego, które polega na wykorzystywaniu różnych szans zewnętrznych na rozwój swoich zasobów (w tym uczenie się rozumiane jako nabywanie wiedzy  umiejętności szkolnych).

Pracując z dzieckiem z zaburzeniami zachowania, ważne więc będzie podejmowanie nieustającego dialogu na temat tego, co uczeń może zrobić, aby osiągnąć to, co chce. Wymaga to:

• niezmierzonej cierpliwości (bo nie ma czarodziejskiej różdżki i utrwalone schematy nie zmienia się z dzisiaj na jutro),

• wysokiej świadomości procesów psychologicznych decydujących o postępowaniu tego konkretnego ucznia (w tym znajomość czynników środowiskowych i rodzinnych),

• zrównoważenia emocjonalnego nauczyciela (praca nad własną odpornością, świadomość swoich emocji i ról psychologicznych, w które często nieświadomie wpadamy, dystans do siebie i poczucie humoru),

• otwartości na nowe (unikania przywiązania do schematów i zakładania ograniczeń zanim się do nich dotrze).

Istotny wpływ na poprawę sytuacji z punktu widzenia ucznia ma sposób organizacji procesów edukacyjnych, a w nim przewidywalność i zrozumienie celów oraz kryteriów oceniania. Więcej na ten temat tutaj.

Aby zwiększyć skuteczność oddziaływań wychowawczych

Praca z uczniami z zaburzeniami zachowania bywa bardzo wyczerpująca emocjonalnie, jednak pozostawienie tych dzieci samym sobie i  zaniechanie działań to wzrost kłopotów zarówno dla tego dziecka, jego rodziny, jak też dla społeczeństwa. Może warto spróbować zapisywać w specjalnym zeszycie tylko jedno zdanie dziennie, na temat tego, co udało się zrobić. U różnych uczniów, ale codziennie. Kiedy przyjdzie kryzys, gdy poczujecie, że macie dość, że już nie dacie rady ani dnia więcej, wtedy sięgnijcie do tego zeszytu i zobaczcie, ile daliście tym dzieciom dobrych chwil. Czy to zmieni radykalnie ich życie? Nie wiem. Ale wasze myślenie o wartości pracy wychowawcy – na pewno. Powodzenia!

Polecam:

1. K. Ernst: Szkolne gry uczniowskie. Jak sobie z nimi radzić. Warszawa 1991.
2. D.J.Siegel, T.P.Bryson: Mózg na Tak. Warszawa 2018.

Maria Tuchowska
Nauczyciel dyplomowany, polonista i teolog. Posiada wieloletnie doświadczenie w pracy z dziećmi i młodzieżą w placówkach integracyjnych różnego poziomu, edukator, coach, przeprowadziła ok. 600 szkoleń z zakresu kompetencji psychospołecznych nauczycieli, prawa oświatowego, pracy z dziećmi i młodzieżą z różnego typu zaburzeniami. Specjalizuje się również w tematyce dotyczącej zagadnień związanych z obecnością rodziców w szkole.