Wśród wielu rodzajów kompetencji osobistych, jakich oczekuje się od nauczycieli i jakie szkoła powinna kształtować u uczniów, warto zwrócić uwagę na te związane z budowaniem optymalnych relacji interpersonalnych z innymi. Kwalifikacje interpersonalne, o których mowa, są pochodną ogólnej inteligencji interpersonalnej, na którą składają się: zdolność w organizowanie się w grupy (w przypadku nauczyciela organizacja zespołu klasowego), negocjowanie rozwiązań (w przypadku nauczyciela rozstrzyganie uczniowskich sporów, zapobieganie lub łagodzenie konfliktów w gronie nauczycielskim), łatwość wchodzenia w kontakty z innymi osobami oraz to, co interesuje nas najbardziej w kontekście rozwoju społecznego i procesu uczenia się – umiejętności analizowania sytuacji społecznych.

W rozwijaniu wspomnianych kompetencji zarówno u nauczyciela, jak i wśród uczniów przydatne może okazać się psychologiczne narzędzie nazywane Oknem Johari, które umożliwia lepsze poznanie siebie, zachęca do zgłębiania samoświadomości, polepsza komunikację i współpracę z innymi.

Metoda oceny siebie i innych

Okno Johari (z angielskiego Johari Windows) jest narzędziem służącym do zwiększenia u danej osoby własnej samoświadomości w relacji z innymi. Nazwa powstała z połączenia dwóch imion autorów narzędzia: Josepha Luft’a i Harry’ego Ingham’a, w połowie XX wieku. Omawiane narzędzie opiera się na założeniu, że każdy człowiek zna cechy własnej osobowości, ale posiada też cechy, których sobie nie uświadamia. Otaczający nas ludzie dysponują jakimś fragmentem wiedzy o nas, ale niektóre informacje są im nieznane. Wynikiem tego jest podział świadomości własnych cech na cztery obszary (okna/szyby): otwarty (cechy znane nam i znane innym), ukryty (cechy znane nam, ale nieznane innym), ślepy (cechy, które dostrzegają w nas inni, ale sami sobie ich nie uświadamiamy) oraz nieznany (cechy nieznane nikomu – ani nam, ani innym). Każda z tych szyb oddaje określone aspekty zachowania, komunikowane do innych oraz od innych osób. Zestawienie wszystkich obszarów razem tworzy szablon postrzegania osobowości.

Obszar otwarty – Arena

Pierwsze pole (znane sobie i innym) to arena, czyli obszar optymalnego funkcjonowania w relacjach międzyludzkich. Stanowi naszą otwartą, świadomą i koherentną wiedzę o sobie samym, którą różnymi kanałami komunikacji (werbalne i pozawerbalne) przekazujemy otoczeniu (np. co lubię, jak się ubieram, informacje o mnie, których udzielam innym). Możemy je określić jako „Ja publiczne”.

Obszar ukryty – Fasada

Drugie pole (znane sobie, a nieznane innym) dotyczy wiedzy o sobie, czyli wszystko, co wiem o sobie, a nie dzielę się z innymi (to mogą być moje lęki i obawy, marzenia, refleksje na temat innych, mocne strony lub wady, których nie ujawniam). W przypadkach, gdy ten obszar jest rozległy, mamy do czynienia ze sztucznością i niespójnością obrazu nauczyciela. Jest to często wynikiem istnienia różnego rodzaju mechanizmów obronnych psychiki, np. zaprzeczania, racjonalizacji czy wyparcia. To pole można określić jako „Ja sekretne”.

Obszar ślepy – Ślepy punkt

Trzecie pole (nieznane sobie, ale znane innym) to obszar naszej niewiedzy – ja tego o sobie nie wiem, ale inni o to widzą (to mogą być moje małe wady, do których nie chcę przyznać się przed sobą, a dostrzegają je inni; reakcje, jakie budzę w innych; pewne nawyki, których nie jestem świadomy). Rozległość tego pola ogranicza skuteczność oddziaływań pedagogicznych. Natomiast poszerzenie tego obszaru może m.in. odbyć się przez otrzymywanie informacji zwrotnych płynących z otoczenia oraz przez różnorodne sposoby poszerzania nauczycielskiej świadomości. To pole można określić jak „Ja ślepe”.

Obszar nieznany – Czarna dziura

Ostatnie pole (nieznane sobie i innym) to czarna dziura (może dotyczyć np. cech, które jeszcze się nie ujawniły, funkcjonowania w rolach, jakich jeszcze nie pełnimy). Obszar całkowitej nieświadomości tego, co dzieje się w relacjach interpersonalnych. Nauczyciel w takich wypadkach pozbawiony jest całkowicie wglądu w skutki swoich własnych pedagogicznych oddziaływań, a zarazem jego otoczenie nie rozpoznaje jego prawdziwego „Ja”. Bywa zmniejszane przez zwiększanie świadomości w polu 2. oraz 3. To pole odpowiada „Ja nieznanemu”.

Granice poszczególnych obszarów w oknie Johariego są ruchome. Kiedy czujemy się niepewnie i obawiamy się opowiadać o sobie, powiększa się strefa ukrytego „Ja”. Gdy natomiast otwieramy się na relacje z innymi oraz czerpiemy z nich informacje zwrotne na nasz temat, powiększa się strefa otwartego „Ja”.
Źródłami, które odgrywają największą rolę w rozwoju świadomości o swojej osobie, są przede wszystkim inni ludzie. Własne doświadczenia, refleksje, opinie ważnych dla nas ludzi, a także towarzyszące im silne emocje mają ogromny wpływ na to, jak postrzegamy siebie i swoje miejsce w świecie oraz na ile chcemy się otwierać przed innymi, a co wolimy przed nimi ukryć. Poszczególne pola mogą być większe lub mniejsze w zależności od tego, jaką mamy samoświadomość oraz jak zbudowana jest relacja z innym, jak również w jaki sposób przebiega dynamika wzajemnych odniesień. Na przykład nauczyciel rozpoczynający dopiero spotkania ze swoją klasą może charakteryzować się rozległym polem 4. (obszar nieznany) przy małej stosunkowo płaszczyźnie pola 1. (obszar otwarty). Po dłuższym okresie pracy pola te w swoich proporcjach mogą się znacząco zmienić. Pole 1. (obszar otwarty) może mieć znaczącą przewagę nad pozostałymi obszarami. Zwiększenie któregoś z obszarów sprawia, że inne w sposób nieuchronny się zmniejszają.
Dla zdrowego funkcjonowania ważne jest, aby pomiędzy tymi obszarami nie było sprzeczności oraz aby nieustannie poszerzać obszar FASADY (np. prosząc innych o informacje zwrotne, pytając, co o nas myślą itp.).

Ćwiczenie

Na zakończenie zapraszam do wykonania ćwiczenia z wykorzystaniem Okna Johari. Można je śmiało wykorzystać do pracy z uczniami na lekcji wychowawczej.

Materiał: lista cech charakteru, arkusz z oknem Johari, dwie czyste kartki.

1. Uczniowie otrzymują po dwie czyste kartki oraz listę cech charakteru. Na kartce nr 1 wypisują cechy, które uważają, że do nich pasują i wyrażają je także na zewnątrz (6-10 takich z listy cech, którą wcześniej przygotował nauczyciel). Po wykonaniu zadania, uczniowie odkładają kartkę na bok, nie pokazując jej zawartości.
   
   
2. Uczniowie biorą drugą kartkę papieru, wpisują na niej swoje imię i nazwisko i przykleją ją na ścianie w sali tak, aby inni mieli do tej kartki łatwy dostęp.
   
   
3. Gdy już kartki wszystkich uczniów są rozmieszczone w sali, uczniowie wędrują od kartki do kartki i szczerze piszą, jak postrzegają daną osobę – wypisując cechy z zaproponowanej listy cech przygotowanej przez nauczyciela.
   
   
4. Następnie uczniowie zabierają kartkę ze swoimi imieniem. Otrzymują od nauczyciela szablon OKNA JOHARI.
   
   
5. Uczeń w pierwszym kwadracie – ARENA – wypisuje te cechy, które powtarzają się na obu kartkach (moje cechy i cechy wypisane przez inne osoby). Tylko te, które znalazły się na dwóch kartkach, uczeń wpisuje do strefy ARENA.
   
   
6. W strefie FASADA, uczeń wpisuje te cechy, które znajdują się na kartce wypełnionej przez niego samego pod warunkiem, że nie ma tych cech na kartce uzupełnionej przez inne osoby.
   
   
7. W obszarze ŚLEPY PUNKT uczeń wypisuje cechy, które znajdują się na kartce wypełnionej przez innych uczestników pod warunkiem, że nie ma ich na kartce nr 1.
   
   
8. Pozostałe przymiotniki, które nie znalazły się na żadnej karcie, mogą się znaleźć w obszarze NIEZNANE. Tutaj można poprosić uczniów o przypomnienie sobie jakiegoś niecodziennego wydarzenia w ich życiu, trudnego, niesamowicie wymagające i poprosić, aby sprawdzili, czy w tych sytuacjach ujawniała się jakaś inna cecha, która do tej pory była dla nich obca. Można ją wpisać do czwartego obszaru.

Warto zadać też następujące pytania:

• Jak się czujesz po wykonaniu tego ćwiczenia?
  
  
• Co było łatwe, a co trudne w tym ćwiczeniu?
  
  
• Czego dowiedziałeś(-aś) się o sobie w tym ćwiczeniu?
  
  
• Jak możesz to wykorzystać?
  
  
• Co możemy z tego ćwiczenia wziąć dla naszej klasy?

Źródła:

• https://patrycjakacprzyk.pl/narzedzia-coachingowe/okno-johari/

Dr Marta Majorczyk
Pedagog, psycholog, psychoterapeuta systemowy, doradca rodzinny, trener, animator rozwoju (coach, mentor, tutor), badacz i wieloletni nauczyciel akademicki. Od stycznia 2015 roku współpracuje z Niepubliczną Poradnią Psychologiczno-Pedagogiczną przy Uniwersytecie SWPS w Poznaniu. Kierownik studiów podyplomowych dla nauczycieli z zakresu: edukacji elementarnej, terapii pedagogicznej, wczesnego wspomagania rozwoju dziecka, wychowania do życia w rodzinie. Współtwórca nowatorskich kierunków kształcenia: edukacja prorozwojowa oraz mediaworking. Autorka sześciu monografii i wielu tekstów popularno-naukowych, analiz oraz opracowań o tematyce rodzinnej, rozwoju dziecka, wychowania i opieki, a także neurodydaktyki.