Dlaczego tak wielu uczniów ma kłopoty z koncentracją? Nie potrafią skupić się na lekcji, kręcą się, wiercą i nie pamiętają tego, co było na lekcji. Koncentracja uwagi to umiejętność wymagająca ćwiczenia. Warto zastanowić się, czy czasem nie wymagamy od ucznia czegoś niemożliwego.

Psycholożka dziecięca Agnieszka Misiak porównuje trudności z koncentracją do wady wzroku. Moim zdaniem to bardzo trafne porównanie. Wady wzroku nie da się wyleczyć, ale można wesprzeć dziecko, kupując mu odpowiednie okulary korekcyjne. Wtedy nie będzie już miało kłopotów z widzeniem. Jakoś nie przychodzi nam do głowy, aby mówić do tego ucznia: „No popatrz uważnie”, „Zobacz, co tam jest”, „Czy dobrze się przyjrzałeś? Na pewno?”. Podobnie mało skuteczne będą strategie przewracające uwagę ucznia, który ma trudności z koncentracją, kiedy będziemy mu powtarzać (co często robimy): „Skup się”, „Gdzie Ty patrzysz? Popatrz na mnie”, „Uważaj”, „Siedź spokojnie” itp.

Czym jest koncentracja uwagi?

Koncentracja uwagi to umiejętność, która polega na tym, że w sposób celowy i świadomy skupiamy uwagę na danym zjawisku, sytuacji czy przedmiocie. Robimy to po to, żeby zrozumieć i rozwiązać określone zadanie, zagadnienie. W koncentracji uwagi ważne są następujące aspekty:

• Selektywność, czyli wybiórczość – skupiamy się na jednym bodźcu oraz blokujemy, nie dopuszczamy do siebie innych. Niedopuszczanie polega na ignorowaniu tego, na czym nie chce się skupić uwagi – np. hałas, odgłosy z korytarza szkolnego czy boiska. W klasach mamy coraz więcej dzieci wrażliwych na tzw. dystraktory wzrokowe, ruchowe, słuchowe. Mózgi niektórych uczniów nie potrafią ich ignorować i stąd rozprasza je wszystko, co dzieje się wokół (np. uczeń z diagnozą ADD).

• Przeszukiwanie – odnajdywanie informacji istotnej, ważnej w gąszczu innych informacji. To umiejętność ich selekcji na te ważne i mniej ważne.

• Czujność – przedłużona koncentracja np. na nudnym wykładzie.

• Podzielność – koncentracja na kilku źródłach informacji jednocześnie. Zwykle od uczniów, którzy robią inne rzeczy na lekcji niż te, o które prosimy, możemy usłyszeć: „Ja słucham, ja uważam, bo mam podzielną uwagę”. Takie zjawisko jak podzielna uwaga nie istnieje. Jeżeli uczeń tak mówi, to znaczy, że ma uwagę rozproszoną na kilku elementach. Skutkuje to tym, że żadne z tych zadań nie jest dobrze wykonane, czyli nie jest wykonane z uważnością. Wyjątkiem są sytuacje, kiedy z dwóch wykonywanych czynności jedna jest rutynowa i wykonujemy ją mechanicznie.

• Przerzutność – przełączenie się z jednego zadania na inne.

Te wszystkie aspekty uwagi wymagają zaangażowania procesów poznawczych, czyli wymagają wysiłku. To, co może zrobić nauczyciel, to np.:

• zadbać o mniejszą liczbę rozpraszaczy na lekcji, zredukować niepotrzebne bodźce;

• ograniczyć konieczność dokonywania przeszukiwania informacji, np. prosząc o podkreślenie w książce konkretnych informacji, które są ważne;

• zwrócić uwagę, które informacje są ważne i należy je zapamiętać;

• powiedzieć na wstępie lekcji o jej celu – czego uczniowie mogą się spodziewać, jaki będzie przebieg lekcji i na co powinni zwrócić uwagę;

• wyraźnie zapisywać na tablicy notatki, używając przy tym kolorów;

• zamiast notatek linearnych sporządzać z uczniami notatki wizualne tzw. mapy myśli, ponieważ „obraz jest silniejszy niż słowo”.

Nie wymagaj niemożliwego

Koncentracja uwagi zmienia się wraz z dojrzewaniem układu nerwowego ucznia. U tych najmłodszych dzieci mamy uwagę mimowolną (przedszkole, a czasem nawet pierwsze miesiące klasy pierwszej), dopiero w późniejszym okresie nabywana jest uwaga dowolna.

Uczniowie w edukacji wczesnoszkolnej są w stanie skupić się na zadaniu do 20 minut i to dotyczy raczej tych nielicznych. Czyli tych uczniów, którzy są wyspani, w dobrym nastroju i ich umysł nie jest zaprzątnięty żadnym zmartwieniem domowym czy szkolnym. Zmęczenie i przestymulowanie bodźcami będzie znacznie skracało ten czas i dlatego inaczej będzie to wyglądać na pierwszej, a inaczej na czwartej lekcji.

Dzieci starsze teoretycznie powinny skupiać uwagę nawet do 40 minut. Jednak warunkiem jest prawdziwe zainteresowanie tematem zajęć, o co w szkole, kiedy uczniowie jednak muszą się uczyć rzeczy, które ich nie interesują, jest trudno. Marek Kaczmarzyk na jednej z konferencji neurodydaktycznych w Katowicach powiedział, że koncentracja uwagi na słowie mówionym nauczyciela u ucznia szkoły podstawowej jest mocno ograniczona i ma kilka odsłon:

• w pierwszej próbie uczeń jest skoncentrowany do 10 minut,

• w drugiej próbie do 5 minut,

• w trzeciej próbie do 3 minut.

Pomiędzy tymi próbami dochodzi do tzw. „resetu”, czyli odklejania się mózgu od tego, co mówi nauczyciel. Aby do tego nie doszło, warto przygotować dla uczniów przerwę tak, aby wyprzedzić reset. Przerwą mogą być ćwiczenia gimnastyczne, rozgrzewka mentalna, szukanie różnic w obrazkach, opowiedzenie dowcipu itp.

Zaburzenia koncentracji, czyli co?

W dzisiejszej szkole koncentracja ucznia jest towarem deficytowym. Nauczyciele mówią, że coraz trudniej uczniom skupić się na lekcji. Zawsze wtedy zastanawiam się, jak to jest możliwe, że ten sam uczeń potrafi grać po 3-4 godziny w Minecraft’a i wówczas nie ma problemu z koncentracją? Albo kiedy młodsze dziecko potrafi przez kilka godzin układać niesamowite pojazdy kosmiczne z klocków lego. Gra jest wyzwaniem, dużo się w niej dzieje, dziecko ma w niej wybór, ma cel i dlatego gry są tak atrakcyjne dla mózgu naszych dzieci. Dlatego zanim zdiagnozujemy u ucznia zaburzenia koncentracji, przyjrzyjmy się, co możemy zrobić, aby nasza lekcja stała się dla niego choć w części podobna do gry w Minecraft’a.

Zaburzenia koncentracji a lęk

To, co bardzo obniża koncentrację ucznia, ale i każdego człowieka, jest odczuwanie lęku. Jest to sytuacja, kiedy nie mamy zapewnionej potrzeby bezpieczeństwa. Nie da się wyprzeć lęku i o nim nie myśleć po to, żeby skoncentrować się na lekcji. Jeśli w domu ucznia lub jego życiu osobistym dzieje się dużo trudnych rzeczy, to będzie to obniżało poziom jego koncentracji. Trudniej będzie mu słuchać, zapamiętywać, wykonywać zadania, będzie się szybciej męczył. Codzienne napięcie w szkole tylko dokłada trudności.

Co jeśli problemy z koncentracją wynikają z ADD/ADHD

ADHD To trudność behawioralna, za którą kryje się nadpobudliwość ruchowa z deficytami uwagi. Odmianą ADHD jest ADD, czyli trudność koncentracji bez nadpobudliwości ruchowej. Uczniowie z ADHD zwykle są impulsywni i łatwo się rozpraszają. Jeżeli trudności wynikające z diagnozy ADHD lub ADD są tak duże, że uniemożliwiają naukę w szkole oraz wpływają znacznie na pogorszenie relacji społecznych, to warto rozważyć leczenie farmakologiczne. Jest to jednak ostateczność. Wcześniej próbujmy psychoterapii indywidualnej czy grupowej np. poznawczo-behawioralnej. Diagnozę zawsze stawia lekarz psychiatra.

Problemy ucznia z ADD/ADHD

Zaburzenia koncentracji uwagi u uczniów z diagnozą zaczynają się już w dzieciństwie i utrzymują w dorosłości, choć objawy są wówczas nieco łagodniejsze. Jakie są główne trudności? Generalnie uczeń z diagnozą ADHD/ADD ma kłopot z byciem zorganizowanym. Nie potrafi wykonać jednego zadania naraz. Zwykle rozpoczyna kilka zadań, ponieważ zapomina o ich dokończeniu. Brak wsparcia, zrozumienia i życzliwości ze strony nauczyciela oraz rodzica obniżają jego samoocenę i mogą prowadzić nawet do zaburzeń nastroju. Uczniowie mogą wówczas przejawiać niestabilny nastrój, być bardziej drażliwi niż rówieśnicy, co dodatkowo utrudnia koncentrację na zadaniu. Czasem doprowadza to nawet do wycofania się z relacji i z edukacji. Jakie jeszcze inne problemy mogą mieć uczniowie z tą diagnozą:

• problemy z kończeniem zadań, przez co mogą być one wykonane niedbale, byle jak,

• problemy z skupieniu na jednym zadaniu, co skutkuje przeskakiwaniem z zadania na zadanie,

• łatwość rozpraszania się nawet przy najmniejszych bodźcach, które przez innych uczniów są niezauważalne,

• słabe umiejętności organizacyjne,

• trudności w ustalaniu priorytetów,

• trudności w zapamiętywaniu rozmów,

• trudności z wysłuchaniem instrukcji i wykonaniem zadania,

• trudności ze śledzeniem czasu i pamiętaniem o ważnych terminach wydarzeń,

• gubienie zeszytów, przyborów szkolnych, stroju na zajęcia wychowania fizycznego przez rozkojarzenie,

• popełnianie błędów przez nieuwagę,

• brak reakcji na komunikaty nauczyciela.

Jak ćwiczyć koncentrację?

Koncentracja jest umiejętnością. Jak każda wymaga ćwiczeń. Systematyczne, codzienne ćwiczenia poprawiają uważność zadaniową ucznia. Poniżej kilka propozycji ćwiczenia koncentracji z uczniem:

• Skupianie uwagi w ciszy na jednym punkcie np. na kartce rysujemy czarną kropkę o średnicy 3-5 cm i prosimy, aby uczeń wpatrywał się w punkt, a potem w świetlistą aureolę, która pojawi się wokół punktu za jakiś czas. Ćwiczenie rozpoczynamy od 30 sekund, a potem wydłużamy w zależności od możliwości ucznia.

• Rysowanie na plecach kolegi figur geometrycznych. Uczniowie siedzą w rzędzie plecami do rówieśnika. Ostatni uczeń z rzędu otrzymuje od nauczyciela rysunek, który ma palcem narysować na plecach siedzącego przed nim ucznia, który z kolei rysuje to samo na plecach kolegi siedzącego przed nim itd.

• Uczniowie siedzą w parach, jeden z nich rozkłada kilka obrazków lub przedmiotów w dowolnej kolejności. Drugi przygląda się tej kolejności np. przez minutę, a potem zamyka oczy. Następnie uczeń układający przedmioty zmienia ich kolejność albo zabiera jeden z nich. Ootem jego kolega musi odgadnąć, co się . Zabawę zaczynamy od kilku przedmiotów (4-5), a następnie zwiększamy ich ilość nawet do 10.

• Labirynty, które pokonuje na przykład metalowa kulka.

Ciekawym pomysłem są ćwiczenia medytacyjne, uważne oddychanie, uważne jedzenie, uważne picie, czyli to wszystko, co nazywane jest obecnie Mindfulness. Na rynku wydawniczym jest sporo książek o tej tematyce.

Dlatego zamiast pouczać i strofować uczniów mówiąc do nich „Skup się”, „Uważaj”, „Nie kręć się”, szukajmy ćwiczeń, które poprawią ich koncentrację.




Źródła:

• „10 zasad skutecznej edukacji”, P. Bąbel, M. Wiśniak, wydawnictwo GWP, Sopot 2016,
• „10 pomysłów, jak pomóc dziecku w kłopotach z koncentracją”, Agnieszka Misiak, E- book.

Marzena Jasińska
Trener, dyplomowany coach, doradca rodzinny. Od lat wspiera rodziców w konsultacjach indywidualnych oraz warsztatach psychoedukacyjnych. Swoją pracę opiera na filozofii Jespera Juula, założeniach Rodzicielstwa Bliskości oraz Porozumienia Bez Przemocy. Specjalizuje się w zakresie neurodydaktyki oraz uczenia się uczniów. Ekspert rozwoju osobistego, komunikacji, negocjacji. W swojej pracy zajmuje się także tematyką mediacji szkolnych, procesów grupowych, zarządzania zmianą w organizacji i zarządzania zespołem. Prywatnie mama dwóch dorosłych synów.