Zachowania trudne to pojęcie bardzo szerokie, którym określamy najczęściej różnego typu trudności wychowawcze w pracy z uczniami. Obserwowanie (prowadzenie kart obserwacji) nie tylko pozwala na wczesne zdiagnozowanie np. zaburzeń w zachowaniu, postępującej demoralizacji czy też stanów depresyjnych u dzieci i młodzieży, ale przede wszystkim daje fundament zorganizowania skutecznego wsparcia dla tych uczniów.

Zachowania trudne

Najczęściej obserwowane zachowania trudne u dzieci i młodzieży to: łamanie zasad, lekceważenie autorytetu dorosłych, kłamstwa, niszczenie przedmiotów własnych i cudzych (akty wandalizmu), przemoc werbalna, psychiczna i fizyczna, wulgarne słownictwo i zachowanie, postępująca demoralizacja (lekceważenie obowiązków szkolnych, nałogi, wagary, ucieczki z domu). Podłoże tych zachowań może być różne, jednak w każdym przypadku uczeń potrzebuje wsparcia dorosłych opiekunów.

Obserwując któreś z wymienionych wyżej zachowań, dobrze jest prowadzić karty obserwacji zachowań konkretnego ucznia czy uczennicy. Notowane powinny być nie tylko zachowania trudne, ale także kontekst, ponieważ on daje nam informacje o tym, co prowokuje ucznia do konkretnych reakcji (co wydarzyło się przed trudnym zachowaniem), oraz pozwala ocenić skuteczność podejmowanych działań wychowawczych (utrwalanie wzorca czy wygaszanie niewłaściwych zachowań). Stałe prowadzenie kart da także odpowiedź, czy zachowania mają charakter incydentalny czy też obserwujemy już utrwalony wzorzec aspołecznego zachowania, który wyraźnie narusza prawa innych osób. W tym przypadku uczeń powinien zostać zdiagnozowany przez specjalistów w poradni psychologiczno-pedagogicznej pod kątem rozpoznania zaburzeń zachowania.

Wsparcie dla ucznia z trudnymi zachowaniami

Bez względu na kontekst aspołecznego zachowania uczennicy lub ucznia decydująca o skuteczności jest natychmiastowa stała reakcja nauczyciela, np. stanowczy komunikat o łamaniu ustalonej reguły i przypomnienie ustalonych konsekwencji: Umówiliśmy się, że zwracamy się do siebie kulturalnie i grzecznym tonem, nie akceptujemy krzyków i wyzwisk. Znasz konsekwencje, więc proszę teraz się do nich zastosować. Jeśli podobnie będą reagować wszyscy uczący, zmniejsza się chaos w rozumieniu norm u dziecka. Idealnie byłoby, żeby włączać w te ustalone reguły także rodziców (chociaż nie zawsze jest to możliwe).

Ważne zasady pracy z uczniami z trudnymi zachowaniami: kontrolować swoje emocje, uważnie obserwować zachowania i słuchać aktywnie (słowa i komunikaty niewerbalne), koncentrować się na mocnych stronach (często trudne zachowania są wynikiem niskiej samooceny), szukać rozwiązań, a nie obwiniać, podejmować próby zaangażowania ucznia w zmiany zachowania (np. kiedy komunikuje, że to nudne i nie będzie tego robić, zapytać, jak chciałby się tego nauczyć lub jaką techniką chciałby to zrobić), chwalić wysiłki, nawet jeśli nie przyniosą spodziewanego efektu.

Praca wychowawcza z grupą, w której są trudni uczniowie

Praca z grupą, w której są uczniowie z trudnymi zachowaniami, jest zawsze wyzwaniem dla nauczyciela. Powinna być przede wszystkim dobrze zaplanowana. Najważniejsze obszary pracy wychowawczej:

• Jasno określone zasady postępowania i częste ich przypominanie. Może to być kontrakt ustalony wspólnie z grupą. Lepiej, żeby były tam sformułowania, co należy robić, a nie czego nie wolno. (Zamiast: Nie wolno chodzić po klasie w czasie lekcji. Lepiej: Pracujemy w wyznaczonych miejscach.) Przypominanie może mieć formułę nawiązywania do zapisów przy okazji różnych zachowań, np. kiedy jest zbyt głośno podczas pracy nad wyznaczonymi zadaniami: Umówiliśmy się, że podczas pracy w zespołach rozmawiamy tak, żeby było słychać muzykę.
• Stałość i konsekwencja w reagowaniu na zachowania uczennic i uczniów. Zwiększa możliwość przewidywalności zdarzeń, co wpływa na poczucie bezpieczeństwa. Ponadto: jeśli ktoś decyduje się złamać zasady, równocześnie decyduje się na przyjęcie konsekwencji. To powoduje zwiększenie odpowiedzialności młodych ludzi.
• Komunikacja asertywna i dobre relacje z uczniami. Z racji funkcji nauczyciel powinien być modelem zachowań. Asertywność i zrównoważenie emocjonalne w komunikowaniu się z uczniami pokazują, że można kontrolować emocje, rozmawiać na każdy temat z szacunkiem dla drugiej osoby. Dodatkową korzyścią z dobrych relacji będzie ułatwienie w znajdowaniu rozwiązań różnych problemów uczniów. Chętniej współpracują, jeśli czują, że nauczyciel ich lubi.
• Skupianie się na możliwościach, a nie na błędach. Ma to znaczący wpływ na wspieranie samooceny uczniów. Im bardziej będą wierzyć, że mogą osiągnąć sukces, tym mocniej będą zmotywowani do wysiłków, a to może ich zachęcić do pracy nad zmiana strategii zachowań, które im w osiągnięciu sukcesu przeszkadzają.

Podsumowując

Ks. prof. Józef Tichner napisał kiedyś, że: Wychowują jedynie ci, którzy mają nadzieję. Analizując spiętrzające się trudności w pracy wychowawczej, może być tak, że nauczyciel czuje, że problem go przerasta. Może wtedy będzie wsparciem ta myśl, że część naszych uczniów już przestała wierzyć, że sukces i szczęście w życiu jest dla nich, ten pogląd podziela także część rodziców naszych wychowanków. Zostaliśmy tylko my, nauczyciele. Jeśli my stracimy nadzieję, że można im pomóc w osiągnięciu sukcesu na miarę ich możliwości, zostaną sami. Zmiana jest możliwa, jeśli się tej zmiany chce. Wymaga czasu, szczególnie jeśli dotyczy zmiany utrwalonej strategii reagowania. Mamy wpływ na zmianę zachowań swoich uczniów. I to jest źródłem nadziei, która motywuje do podejmowania ciągle nowych wyzwań.




Maria Tuchowska
Nauczyciel dyplomowany, polonista i teolog. Posiada wieloletnie doświadczenie w pracy z dziećmi i młodzieżą w placówkach integracyjnych różnego poziomu, edukator, coach, przeprowadziła ok. 600 szkoleń z zakresu kompetencji psychospołecznych nauczycieli, prawa oświatowego, pracy z dziećmi i młodzieżą z różnego typu zaburzeniami. Specjalizuje się również w tematyce dotyczącej zagadnień związanych z obecnością rodziców w szkole.