„Szara strefa” szkolnej codzienności – rówieśnicza przemoc a stereotypy płciowe

Wszędzie na świecie (chociaż w różnym stopniu) płeć i jej rozumienie jest jednym z ważniejszych czynników kulturowych mających wpływ na doświadczenia, czas trwania, kierunek i efekty edukacji. W Polsce na poziomie prawa dziewczęta i chłopcy mają zapewniony do niej równy dostęp, jednak szkoła – w sensie struktury, kultury, relacji i organizacji – jak każda inna instytucja naznaczona jest dominującymi i akceptowanymi w danej kulturze przekonaniami, wartościami i normami dotyczącymi kobiecości i męskości oraz asymetrią ról i statusów kobiet i mężczyzn.

Od czasu upowszechnienia się idei i praktyki koedukacji w szkolnictwie publicznym, zakłada się, że instytucja szkoły jest generalnie „neutralna” w kontekście płci. W rzeczywistości jednak dyskryminacja przyjęła bardziej zawoalowane formy i stała się elementem „ukrytego programu”, więc dla wielu jej uczestniczek i uczestników zupełnie niewidzialna. Wśród zasad regulujących życie w szkole zarówno dorosłych, jak i dzieci i młodzieży wiele odnosi się wprost lub pośrednio do ról kobiecych i męskich opartych na stereotypach i nierówności. Ów „rodzajowy reżim” dotyczy bardzo wielu sytuacji w szkole, zarówno formalnych i rutynowych praktyk szkolnych, jak i nieformalnych bliskich relacji interpersonalnych1.

Przemoc ze względu na płeć w polskich szkołach

Przemoc ze względu na płeć (gender-based violence, GBV)2, motywowana stereotypami i uprzedzeniami związanymi z płcią, rozumiana jako świadome i intencjonalne krzywdzące zachowanie, które jest nadużyciem albo wykorzystaniem przewagi jednej osoby nad drugą z powodu jej przynależności lub identyfikowania się z daną płcią3.
Według prezentowanych tu badań własnych jeśli chodzi o przemoc ze względu na płeć i przemoc o charakterze seksualnym, polska szkoła nie różni się zasadniczo od innych europejskich szkół. Rówieśnicza przemoc ze względu na płeć jest częścią (tabuizowaną) codzienności szkolnej i zgodnie z deklaracjami uczniów i uczennic doświadcza jej każdego lub prawie każdego dnia ponad połowa młodych ludzi. Najczęściej jest to przemoc o charakterze werbalnym, ale nastolatkowie doświadczają jej też we wszystkich innych formach – jako przemoc fizyczną, psychiczną, relacyjną, materialną, seksualną; w kontaktach twarzą w twarz oraz pośrednio poprzez komunikaty tekstowe i wizualne w realnej przestrzeni szkoły i rzeczywistości wirtualnej (cyberprzemoc). Co trzecia badana osoba często doświadcza naruszania przestrzeni intymnej poprzez różne formy niechcianego dotyku, a także publicznego poniżającego komentowania zachowania i wyglądu, poprzez różne znaczące gesty i wokalizacje. Częste jest też bycie narażonym na niechciane treści o charakterze seksualnym lub pornograficznym.

Warto skonkretyzować i przybliżyć skalę problemu. Z prowadzonych przez mnie badań w polskich gimnazjach wynika4, że do kategorii zachowań przemocowych w relacjach rówieśniczych określanych jako „codzienne” i „częste”5  można zaliczyć przede wszystkim6 (w kolejności od najczęściej wskazywanych przez dziewczęta i chłopców):

  • używanie wulgarnych określeń dotyczących płci, wyśmiewanie, stygmatyzowanie w seksualnym kontekście (dziwka, dupa, ciota, towar, świnia, fiut, pedał, lesba itp.), wyrażanie się pogardliwie (i/lub wulgarnie) o przeciwnej płci lub w odniesieniu do płci („biegasz jak baba”, „rzucasz jak pizda”, „nie wściekaj się, masz okres czy co?”), opowiadanie obraźliwych wulgarnych żartów w odniesieniu do płci i seksualności;
  • naruszanie przestrzeni osobistej przez niepożądane dotknięcia, uściski, łaskotanie, klepanie, szczypanie, napieranie, ocieranie, blokowanie możliwości poruszania się – 35% (39% dziewcząt i 31% chłopców);
  • gwizdy, mlaskania, cmoknięcia albo inne „zwierzęce” odgłosy jako komentarz wobec jakiejś osoby;
  • pokazywanie/rozsyłanie zdjęć, filmików, rysunków (np. rysunki w zeszytach i podręcznikach przedstawiające inne osoby lub określane jako „szczucie chujem”) o seksualnym i/lub wulgarnym charakterze oraz pornografii osobom, które tego nie chcą; oglądanie pornografii w obecności innych, bez uzyskania zgody;
  • czynienie seksualnych aluzji i gestów;
  • uderzanie, popychanie, kopanie z komentarzem lub wyzwiskiem dotyczącym płci lub seksualności;
  • wygłaszanie publicznie (głośno i dosadnie) ośmieszających, poniżających komentarzy na temat ciała, sposobu poruszania się, jego intymnych części („rusz grubą dupę”, „cycki ci sterczą”, „nie wściekaj się, masz okres czy co?”).

Grafika-artykulu-szara%20strefa.jpg


Ponadto 10-20% respondentek i respondentów relacjonowało, że często bywa świadkiem takich zachowań jak:


  • symulowanie (udawanie) „dla żartu” lub w celu ośmieszenia czynności seksualnych;
  • „przypadkowe” dotknięcia intymnych części ciała przez ubranie (piersi, pośladków, genitaliów);
  • ściąganie komuś części ubrań, szarpanie, zadzieranie bluzki, spódnicy, pociąganie za ramiączka biustonosza, bluzki;
  • uporczywe przyglądanie się, śledzenie;
  • krzywdzące komentowanie profilu/zdjęcia/wypowiedzi na portalu społecznościowym w kontekście płci i seksualności;
  • rozpowszechnianie szkodliwych kłamstw na temat czyjegoś zachowania, intymnych relacji z chłopakiem/dziewczyną (np. obraźliwy fotomontaż, poniżające plotki);
  • wyciąganie z plecaka lub torby prywatnych rzeczy i pokazywanie innym: zdjęć, drobiazgów, środków do higieny, bielizny;
  • zabieranie i chowanie ubrań w sytuacji, gdy dana osoba jest w szatni, przebieralni, itp.;
  • bicie, szturchanie, popychanie, fizyczny atak z powodu konfliktów między dziewczynami a chłopakami (zdrady, odrzucenie zalotów, itp.);
  • umieszczanie na tablicach, ścianach wulgarnych napisów i rysunków na temat dziewczyn/chłopaków o podtekście seksualnym;
  • robienie komuś niechcianych zdjęć/nagrywanie filmików i upublicznianie w Internecie;
  • wysyłanie nieprzyzwoitych, wulgarnych SMS-ów, e-maili, listów, wiadomości na portalach społecznościowych.

Najrzadziej (7-5% wskazań osób badanych) w szkołach ma miejsce podglądanie w szatni, łazience, przebieralni itp., obnażanie się w obecności innych oraz napastowanie seksualne i wymuszenie czynności seksualnej.

Dziewczęta i chłopcy różnią się w kwestii postrzegania przemocy ze względu na płeć, przede wszystkim dlatego, że generalnie w dużo mniejszym stopniu zauważają przemoc, która jest skierowana wobec osób przeciwnej płci. Analizując szczegółowe dane dotyczące bycia ofiarą i sprawstwa przemocy ze względu na płeć, widać wyraźnie, że to dziewczęta zdecydowanie częściej niż chłopcy są ofiarami większości form przemocy ze względu na płeć i przemocy o charakterze seksualnym. Co nie oznacza, że chłopców nie dotyka ten typ upokarzania. Doświadczają jej rzadziej i przede wszystkim ze strony innych chłopców, a dziewczęta zarówno ze strony chłopców (częściej), jak i ze strony dziewcząt (rzadziej lub w równym stopniu). Równocześnie badania wskazują na przewagę chłopców w roli sprawców zdecydowanej większości form tego typu przemocy. Dziewczęta są sprawczyniami przemocy niemal wyłącznie wobec innych dziewcząt i tylko niektórych chłopców, natomiast chłopcy naruszają granice i krzywdzą zarówno swoich kolegów, jak i dziewczęta.

Naruszone granice

Problem jest poważny. Chodzi nie tylko o naruszanie granic i krzywdzenie poszczególnych osób, ale także o zmiany na poziomie grupy. Ofiarami przemocy są wszyscy jej uczestnicy i świadkowie oraz cała społeczność szkolna. Życie w niepewności i atmosferze strachu, wstydu, kontroli i dewaluacji dotyka wszystkie osoby, które mają jakikolwiek udział w aktach złego traktowania. Jako społeczeństwa płacimy bardzo wysoką cenę za akceptowanie seksizmu, szczególnie pogardy wobec kobiecości. Z badań prowadzonych wśród Europejek na próbie 42 tys. kobiet z 28 krajów UE, które prowadziła w 2012 roku Agencja Praw Podstawowych Unii Europejskiej, wynika, że ponad połowa z nich (55%) od momentu ukończenia 15. roku życia doświadczyła którejś z form molestowania seksualnego, 33% doświadczyło napaści fizycznej lub seksualnej (w większości przypadków ze strony partnera), a 5% zostało zgwałconych. 75% kobiet zajmujących najwyższe stanowiska w kadrze menadżerskiej będąc w pracy, doświadczyło zachowań stanowiących molestowanie seksualne. Z tego samego badania wynika, że 12% kobiet doświadczyło przemocy seksualnej w dzieciństwie, a co setna została zgwałcona. Dane dotyczące Polski wskazują, że z seksualną przemocą przed 15. rokiem życia spotkała się co trzecia Polka, a po skończeniu 15 lat – co szósta7.

Dojrzewanie to czas przygotowań i treningu przyszłych dorosłych relacji partnerskich i seksualnych. Doświadczenie presji, przemocy fizycznej, emocjonalnej i seksualnej w pierwszych bliskich relacjach i (pre)intymnych związkach jest jednym z najważniejszych czynników zwiększających ryzyko zaburzonej samooceny i wizerunku ciała, nadużywania szkodliwych substancji, wikłania się w niebezpieczne dla zdrowia zachowania seksualne i związki naznaczone przemocą w dorosłym życiu. Istnieje bardzo wiele powodów, dla których społeczno-kulturowa perspektywa oglądu szkolnych relacji między dziewczynkami i chłopcami wydaje się bardzo ważna. Zachodni badacze szkolnej rzeczywistości zgodnie podkreślają, że zmniejszając symboliczną „władzę” chłopców w szkole, można zwiększyć bezpieczeństwo wszystkich uczniów i uczennic, a także poprawić relacje miedzy rówieśnikami i dorosłymi.




Dr Iwona Chmura-Rutkowska

Doktor nauk humanistycznych, pedagożka, socjolożka. Pracuje na stanowisku adiunkta w Zakładzie Socjologii Edukacji na Wydziale Studiów Edukacyjnych Uniwersytetu im. A. Mickiewicza w Poznaniu. Naukowo zajmuje się mechanizmami wykluczającymi i reprodukującymi nierówności edukacyjne i społeczne. Szczególnie interesuje się problemem treningu socjalizacyjnego i praktyk edukacyjnych wzmacniających stereotypy i uprzedzenia związane z płcią. Autorka i współautorka publikacji dotyczących kulturowych i społecznych uwarunkowań kształtowania(się) tożsamości rodzajowej, problemu przemocy ze względu na płeć oraz krytycznych analiz dyskursu kobiecości i męskości w kulturze popularnej, programach szkolnych i potocznych narracjach. Kierowniczka, wykonawczyni i konsultantka krajowych i międzynarodowych projektów badawczych, naukowych, edukacyjnych i społecznych z zakresu problematyki dotyczącej stereotypów, uprzedzeń i dyskryminacji. Współpracowniczka instytucji państwowych i organizacji pozarządowych działających na rzecz równego traktowania. Autorka zajęć i warsztatów antydyskryminacyjnych dla nauczycieli/ek oraz młodzieży.


1 L. Kopciewicz, Rodzaj i edukacja. Studium fenomenograficzne z zastosowaniem teorii społecznej Pierr’a Bourdieu, Wrocław 2007; A. Wołosik, E. Majewska, Napastowanie seksualne. Głupia sprawa czy poważna zabawa, Wyd. Difin, Warszawa 2011.

2 UWAGA: W języku polskim słowo gender tłumaczone jest jako “rodzaj” lub “płeć społeczno-kulturowa”. W języku angielskim słowo gender dotyczy społeczno-kulturowego wymiaru płci w odróżnieniu od płci biologicznej (sex), oznaczającej zespół cech bezpośrednio wynikających z biologii, z budowy ciała i materiału genetycznego kobiet i mężczyzn. W związku z trudnościami w adaptacji tłumaczenia pojęcia gender do języka polskiego, w polskich definicjach używa się słowa płeć. Stąd „gender discrimination”, „gender inequality”, „gender violence”, mimo że w sensie definicyjnym dotyczy rodzaju, tłumaczy się jako „dyskryminacja ze względu na płeć”, „nierówność płci”, „przemoc ze względu na płeć”.

3S. Bloom, Violence against Women and Girls: A Compendium of Monitoring and Evaluation Indicators, Chapel Hill, 2008, s. 14; United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization, Global Guidance on Addressing School-Related Gender-Based Violence, UNESCO and UN Women, New York 2016, s. 20-21.

4Badania prowadzone były w okresie od stycznia 2013 do maja 2015 roku w siedmiu gimnazjach – w czterech szkołach wiejskich oraz trzech miejskich – w siedmiu różnych miejscowościach. W sumie badaniami objęto 358 uczennic i uczniów drugich i trzecich klas gimnazjalnych w wieku 14 i 15 lat. Szczegółowe wyniki badań w: I. Chmura-Rutkowska, Być dziewczyną – być chłopakiem i przetrwać. Płeć i przemoc w szkole w narracjach młodzieży, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 2018 (w druku); I. Chmura-Rutkowska, Przemoc rówieśnicza w gimnazjum a płeć. Kontekst społeczno- kulturowy, „Forum Oświatowe” 2012, nr 1 (46), s. 41-73; I. Chmura-Rutkowska I., Conspiracy of Silence. The Loneliness of Victims of Sexual and Gender-based Violence in Polish Junior High Schools, „Forum Oświatowe” 2014, nr 1 (51), s. 113-127.

5Odsetek respondentów i respondentek wywiadu kwestionariuszowego wskazujących dane zachowanie jako występujące: każdego dnia kilka razy/każdego dnia przynajmniej raz/raz na kilka dni.

6Te zachowania jako często doświadczane wskazało od 30 do 60% badanych dziewcząt i chłopców.

7 European Union Agency for Fundamental Rights, Violence against women: an EU-wide survey. Survey methodology, sample and fieldwork, Luxembourg 2014.


Interesuje Cię ta tematyka? Przeczytaj również:

Najbardziej aktualne artykuły: