Uczniowie zdolni to uczniowie o specjalnych potrzebach edukacyjnych, które należy rozpoznać i zaspokoić. Celem pomocy jest wspieranie ucznia zdolnego, jego potencjału poprzez stworzenie w szkole takich warunków, aby uczeń mógł w pełni uczestniczyć w życiu szkoły. Co to oznacza dla nauczyciela?

„Jest zdolny to sobie poradzi” – jakże często słyszymy te słowa, które wskazują, że zdolny uczeń nie potrzebuje tak naprawdę żadnego wsparcia i pomocy, a sam fakt posiadania uzdolnień ma mu zapewnić świetlaną przyszłość. Jak pokazują doświadczenia uczniów zdolnych, nic bardziej mylnego. Można być uczniem zdolnym, a bez odpowiedniego wsparcia ponieść porażkę i to nie tylko edukacyjną. Nazywamy to syndromem nieadekwatnych osiągnięć szkolnych. To dlatego uczeń zdolny potrzebuje wsparcia i dostosowania procesu edukacyjnego do jego potrzeb.

Zdolny uczeń – czyli kto?

Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 9 sierpnia 2017 roku w sprawie organizacji pomocy psychologiczno-pedagogicznej w szkole wskazuje, że grupa uczniów ze szczególnymi uzdolnieniami powinna być objęta tą pomocą.

Grupa uczniów zdolnych jest bardzo zróżnicowana. To nie są tylko uczniowie, którzy mają wysoki poziom inteligencji i wysoką efektywność uczenia się. Wśród nich są również ci, którzy mają słabe wyniki w nauce, ponieważ nie zostali odpowiednio zdiagnozowani i nie stworzono im odpowiednich warunków do nauki. Jakimi cechami charakteryzuje się uczeń zdolny?

• Posiada rozległą wiedzę z jednej lub kilku dziedzin nauki.

• Jest ciekawy świata, co przejawia się często w stawianiu trudnych dla nauczyciela pytań, kwestionujących dotychczasową wiedzę czy naukowe autorytety. Ucznia zdolnego charakteryzuje krytyczne myślenie i duża niezależność – i to z tego wynikają owe pytania. On nie podważa nauczycielskiego autorytetu. Nie deprecjonuje naszej wiedzy. Jak mówił Albert Einstein „Nie jestem zdolny. Jestem po prostu bardzo, bardzo ciekawy”.

• Ma szerokie zainteresowania, w których zwykle przeważają te naukowe. Rozwija je, czytając czy oglądając programy popularno-naukowe np. o fizyce, historii czy podróżach. Z drugiej strony pamiętajmy o uczniach uzdolnionych artystycznie czy kinestetycznie.

• Posiada bogaty zasób słownictwa, zwykle wypowiada się w bardziej dojrzały sposób niż rówieśnicy. Łatwo dobiera słowa, jego wypowiedzi są spójne i logiczne.

• Szybko się uczy i zapamiętuje fakty (i to nawet ich duży zakres). Posiada też zdolności utrzymywania tych faktów w pamięci i wykorzystywania ich do rozwiązywania problemów. Pomaga mu w tym dobra pamięć świeża i długotrwała.

• Cechuje się wnikliwością – chce poznać dogłębnie dane zagadnienie.

• Posiada dużą umiejętność koncentracji uwagi na tych zagadnieniach, które poruszają u niego ciekawość, intrygują, wymagają od niego wysiłku umysłowego.

• Bardzo szybko nudzą ucznia zdolnego zadania rutynowe, mało kreatywne, odtwórcze.

Jeśli uczeń zdolny zainteresuje się danym zagadnieniem, potrafi nad nim pracować długo i wytrwale. Poszukuje informacji, gromadzi je, rozważa różne alternatywy, pytania, hipotezy i je sprawdza, zwykle zagłębiając się w wiedzę niemal do perfekcji. Towarzyszy mu wówczas stan „flow”, w którym jednocześnie odczuwamy ciekawość poznawczą, radość, ekscytację, pomimo że zadania są dość trudne. Uczeń zdolny w stanie „flow” nie odczuwa zmęczenia czy znużenia.

Uczeń podwójnie wyjątkowy

Wśród uczniów zdolnych są tzw. „podwójnie wyjątkowi”, czyli tacy, którzy z jednej strony posiadają nietuzinkowe i rozległe zainteresowania i zdolności z danej dziedziny, a z drugiej jakąś dysfunkcję, a co za tym idzie – trudności w uczeniu się i funkcjonowaniu społecznym. Uczniem podwójnie wyjątkowym był Steve Jobs, który miał zespół Aspergera. Podobnie słynna powieściopisarka Agatha Christie, miała kłopoty z poprawnym pisaniem i czytaniem wynikającym z dysleksji.

Potrzeby uczniów zdolnych

Aby dostosować system edukacji do potrzeb uczniów zdolnych, trzeba najpierw te potrzeby określić. Są nimi:

• Potrzeba szybszego uczenia się niż rówieśnicy, np. poprzez przyspieszenie obowiązku szkolnego czy promowania w trakcie roku do następnej klasy, co daje możliwość wcześniejszego ukończenia szkoły. Zanim jednak zaproponujemy rodzicom takie rozwiązanie, zwróćmy uwagę na równie ważny rozwój społeczny i emocjonalny ucznia i to, czy poradzi sobie np. w grupie o rok starszych dzieci.

• Potrzeba nieustannego poszerzania i pogłębiania treści nauczania poprzez udział w dodatkowych zajęciach, np. na uczelniach wyższych, udział w konkursach i olimpiadach. Pamiętajmy z drugiej strony, że uczeń zdolny to nie to samo, co olimpijczyk, ponieważ rywalizacja nie jest dla niego tym, co go pociąga. Może też być tak, że uczeń bierze udział w olimpiadach, często w kilku i to z zupełnie różnych dziedzin, ale nie jest to uczeń zdolny, a szybko uczący się i trwale zapamiętujący fakty, a udział w konkursach jest dla niego sposobem na zdobycie uznania, poklasku, dowartościowania się.

• Potrzeba uczenia się inaczej – i tu mówimy o indywidulanym toku nauki lub indywidulanym programie, ale też o indywidualizacji podczas bieżących lekcji.

• Potrzeba uczenia się lepiej i mądrzej – czyli szukania nowych faktów, realizacja wyznaczonych celów.

Sposoby na indywidualizację procesu edukacyjnego (bank pomysłów)

Nauczyciel dla ucznia zdolnego powinien stać się bardziej tutorem niż tradycyjnym nauczycielem. Tutor to osoba, która zadaje uczniowi pytania, aby uaktywnić go i wzmocnić jego wiedzę o sobie oraz by podnieść odpowiedzialność za wykonywane działania. Tutor pyta, ale też słucha odpowiedzi. Bardzo ważna jest tu relacja tutorska z tzw. „mądrym dorosłym”, oparta na współpracy mistrz-uczeń. Nie chodzi w niej, by uczeń naśladował nauczyciela, ale by nauczyciel pomógł mu odnaleźć właściwą drogę rozwoju. W indywidualnym kontakcie z tutorem uczeń wyznacza sobie cele (nie tylko edukacyjne), które pozwolą mu na realizację jego pasji i talentów. Wspólnie z tutorem zastanawia się nad tymi nowymi wyzwaniami i sposobami ich realizacji.

Inne możliwe do zastosowania rozwiązania:

1. Przydzielanie uczniom zdolnym zadań problemowych, polegających na samodzielnym wyszukiwaniu informacji z różnych źródeł. Pozwolenie na ich gromadzenie, porównywanie, wnioskowanie i krytyczne podejście. Przydzielone zadania muszą wzbudzać u ucznia ciekawość poznawczą i zaspokajać jego ambicje. Ta indywidualna praca ucznia wymaga czasu, który nie zawsze potrafimy znaleźć realizując podstawę programową.
2. Wprowadzanie treści edukacyjnych, które wykraczają poza podstawę programową. Nie chodzi tu tylko o poszerzenie treści o fakty, ale o szerszy kontekst, o szukanie rozwiązań przyczynowo-skutkowych, innych rozwiązań dla już znanych treści.
   
   
3. Zachęcanie do pomocy w nauce rówieśnikom. Jednak warto pamiętać, że rozwój poznawczy ucznia zdolnego nie zawsze idzie w parze z rozwojem społecznym i zdarza się, że uczeń zdolny nie do końca rozumie problemy swoich kolegów w myśl zasady „przecież to takie proste, jak można tego nie rozumieć”. Może to być dość stresujące i obciążające zadanie zarówno dla niego, jak i dla rówieśników.
   
   
4. Asystent nauczyciela – z tej formy wsparcia nauczyciele chętnie korzystają. Taki asystent może w ciekawy sposób zaprezentować na forum klasy posiadaną wiedzę, inspirując swoich rówieśników do jej zgłębiania. Podobnie jak pisałam wcześniej, i ta forma wsparcia ucznia zdolnego wymaga od nauczyciela uważności na cały proces. Takie wyróżnienie ucznia zdolnego i przydzielenie mu roli asystenta może w niektórych zespołach klasowych doprowadzić do stygmatyzacji i odrzucenia ucznia zdolnego. Jeśli decydujemy się na tą formę wsparcia, to musimy dobrze przygotować i ucznia, i klasę to tej sytuacji.
   
   
5. Proponowanie pracy metodą projektów – zwykle jest ona realizowana w grupach i sprzyja uczeniu się planowania, realizowania celów, prezentowania i oceniania uzyskanych efektów. Metoda projektów daje możliwość twórczego rozwiązania zadań. Jednak i tutaj wymagana jest czujność nauczyciela, aby uczeń zdolny nie pełnił w tej grupie roli lidera odpowiedzialnego za wszystko. Zdarza się, że rówieśnicy, uznając go za najmądrzejszego i bardziej kompetentnego, przerzucają na niego całą pracę i odpowiedzialność. Sytuacja może być też inna. Uczeń zdolny, uznając siebie za lepszego, sam dąży do dominacji i narzucania swojej woli reszcie grupy.

Nauczyciel powinien tak pomagać uczniowi zdolnemu, aby ten właściwie zaplanował działania edukacyjne i aby je realizował najefektywniej i najciekawszymi dla niego metodami. A kiedy robi się trudno, bo np. uczeń przygotowuje się do konkursu czy olimpiady, warto zwolnić go z obowiązkowych sprawdzianów czy prac klasowych.

Aspekt wychowawczy

Uczniowie zdolni często mają kłopot z rozwojem społecznym i emocjonalnym. Nie są oni zawsze lubiani i akceptowani przez rówieśników, a nawet przez niektórych nauczycieli. Zwłaszcza kiedy uczeń zdolny nie interesuje się danym przedmiotem. Często też w sposób bezpośredni i mało dyplomatyczny pokazują swoje niezadowolenie i upór w dochodzeniu do swoich racji. Zdarza się, że nadmierny krytycyzm i wysokie wymagania utrudniają im patrzenie z życzliwością na niewiedzę rówieśników. Inne cele i hierarchia wartości mogą doprowadzić do alienacji z grupy rówieśniczej, tym bardziej że większość uczniów zdolnych preferuje pracę indywidualną i ma problem ze współpracą w grupie. Pamiętajmy też, że rówieśnikom trudno akceptować kogoś, kto ma zupełnie inne zainteresowania i odbiega od osiągnięć szkolnych reszty klasy. To powoduje, że uczniowie zdolni izolują się od klasy, choć bardzo pragną kontaktu z rówieśnikami. A ich niepewność, nieśmiałość i brak umiejętności interpersonalnych bywają mylnie odbierane jako zarozumiałość.

Pamiętajmy, że kiedy uczeń zdolny nie odniesie sukcesu w nawiązywaniu kontaktów z rówieśnikami, to je po prostu porzuca i jeszcze bardziej poświęca się samotnie swoim pasjom. Poczucie inności może być dużym obciążeniem dla ucznia zdolnego. Dlatego szukajmy dla nich alternatywy w grupach rówieśniczych poza szkołą, np. w grupie innych uczniów zdolnych, w której nareszcie jest wśród swoich i jest zwyczajnym człowiekiem. Dla nich w takiej grupie świat jest bardziej ciekawy i jak powiedział mi kiedyś zdolny uczeń, z którym pracowałam, „tutaj czuję się mniej samotny i mam z kim w końcu porozmawiać”.

Z jednej strony uczeń zdolny to trochę taki przybysz z innej planety, z drugiej może to być niezwykle samotny i spragniony kontaktów społecznych uczeń, który potrzebuje specjalnego wsparcia od dorosłych. Nawet wybitne talenty czy zdolności nie rozwiną się same. Pamiętajmy, że tak jak każdy uczeń, tak i ten zdolny pragnie akceptacji, troski i życzliwości. Chce być szczęśliwy. Jak mówił John Lennon (niewątpliwy talent muzyczny) „Kiedy miałem 5 lat, mama mówiła mi, że szczęście jest kluczem do prawdziwego życia. Gdy poszedłem do szkoły, pytali mnie, kim chcę być, gdy dorosnę. Odpowiedziałem, że chcę być szczęśliwy. Powiedzieli mi, że nie zrozumiałem pytania. Ja im powiedziałem, że nie rozumieją życia”. Pomóżmy zdolnym uczniom zrozumieć, na czym polega życie.







Literatura:

• Czas wolny….do nudy. Zrównoważony rozwój uczniów zdolnych w ramach zajęć pozalekcyjnych. Tomasz Knopik. Wydawnictwo ORE. Warszawa 2014.
• Jak pracować z uczniem zdolnym? Poradnik dla nauczycieli i rodziców. Marcin Braun        i Maria Mach. Wydawnictwo ORE . Warszawa 2012.
• Jak pracować z uczniem zdolnym. Poradnik dla nauczyciela historii. Małgorzata Michałek wydawnictwo ORE. Warszawa 2013.
• Uczeń zdolny. Jak go rozpoznać i jak z nim pracować. Wiesława Limont. Wydawnictwo GWP. Sopot 2010.

Marzena Jasińska
Trener, dyplomowany coach, doradca rodzinny. Od lat wspiera rodziców w konsultacjach indywidualnych oraz warsztatach psychoedukacyjnych. Swoją pracę opiera na filozofii Jespera Juula, założeniach Rodzicielstwa Bliskości oraz Porozumienia Bez Przemocy. Specjalizuje się w zakresie neurodydaktyki oraz uczenia się uczniów. Ekspert rozwoju osobistego, komunikacji, negocjacji. W swojej pracy zajmuje się także tematyką mediacji szkolnych, procesów grupowych, zarządzania zmianą w organizacji i zarządzania zespołem. Prywatnie mama dwóch dorosłych synów.