Zasady pracy wychowawczej

Gdybym zapytała, jaki powinien być idealny wychowawca, myślę, że wśród odpowiedzi znalazłabym wiele pozytywnych określeń: zrównoważony emocjonalnie, życzliwie nastawiony do swoich uczniów, empatyczny, mądry, wzór do naśladowania, chętnie służący pomocą, dobry obserwator, dobry organizator. I pewnie tak jest. Ale dlaczego taki ma być? Skąd te nasze społeczne, bardzo wyśrubowane oczekiwania? Bo ma być skuteczny. I właśnie nad skutecznością pracy wychowawczej chciałbym się w tym artykule zatrzymać.

Skuteczna praca wychowawcza, czyli rzecz o celach, zadaniach, priorytetach

Żeby praca wychowawcza mogła być skuteczna, powinna być przede wszystkim przemyślana i zaplanowana dla konkretnej grupy/klasy. W zależności od sytuacji cele, zadania i priorytety mogą znacząco się różnić.

W klasie pierwszej szkoły podstawowej może to wyglądać tak:
  • Zadania: integracja zespołu, ustalenie granic i zasad, zbudowanie systemu wspierania się uczniów, dobra komunikacja potrzeb.
  • Priorytety: integracja, granice.
  • Cele: uczniowie znają swoje imiona i nazwiska, potrafią wymienić kilka pozytywnych cech każdego ucznia w klasie, znają swoje mocne strony, współpracują ze sobą podczas lekcji, angażują się we wspólne zabawy, szanują wyznaczone granice (kontrakt).
Ale już w klasie VII np. tak:
  • Zadania: wsparcie psychologiczne nastoletnich uczniów, dobra komunikacja, relacje, wzmacnianie samodzielności i odpowiedzialności uczniów.
  • Priorytet: wsparcie psychologiczne nastolatków.
  • Cele: uczniowie aktywnie uczestniczą w rozmowach dotyczących kłopotów nastolatków, nazywają stany emocjonalne, wskazują możliwe sposoby radzenia sobie w sytuacjach trudnych, znają zagrożenia związane z Internetem, uzależnieniami cyfrowymi i innymi, organizują i aktywnie uczestniczą w życiu klasy i szkoły.
To oczywiście przykłady, ale pokazują mój sposób patrzenia na organizację pracy wychowawczej. Planowanie pozwala nie tylko skupić się na tym, co najważniejsze, ale daje możliwość podejmowania działań uprzedzających, a nie reaktywnych. Profilaktyka zawsze wyprzedza w skuteczności działania “post fatum”. Szczególnie gdy rzecz dotyczy spraw osobistych, trudnych do opowiedzenia innej osobie, ważne jest, aby uczniowie dostali informację, która da rozeznanie w konsekwencjach, w możliwościach uzyskania pomocy lub wzmocni przekonanie, że można (i trzeba) odmówić. Jeśli temat pojawi się już po konkretnym wydarzeniu, doświadczeniu, sprawa staje się bardzo obciążająca emocjonalnie. Trudniej wtedy o dystans, racjonalne myślenie i rozważanie alternatywnych rozwiązań.

Oczywiście planowanie nie oznacza sztywnego trzymania się zaplanowanych zadań i celów. Modyfikacje są częścią planowania, które zakłada także elastyczność w reagowaniu na zmieniające się potrzeby uczniów.

Filary pracy wychowawczej

Wychowawca może oprzeć swoją strategię na czterech filarach. Najważniejsze są pierwsze dwa. Pozostałe stanowią raczej dodatek, który może wpływać na skuteczność pracy wychowawczej w konkretnych sytuacjach.

1. Obserwacja mocnych stron uczniów, sukcesów, zachowań społecznych.
Absolutny priorytet w pracy wychowawcy. Czujność i uważność podczas spotkań z uczniami dają bardzo wiele informacji, które pozwolą dobrze dobrać cele i zadania, a także ustalać priorytety. Karta obserwacji może być cennym źródłem wskazówek, o tym jakie działania mogą być skuteczne, jakiego wsparcia uczeń potrzebuje, w których obszarach odnosi sukcesy, a jakie jego kompetencje wymagają wsparcia.


2. Aktywne słuchanie wychowanków.
Wiedzą powszechną stał się fakt, że większość komunikatu przekazujemy respondentowi w sposób niewerbalny. Aktywność w słuchaniu to wychwytywanie czasem nawet drobnych wskazówek, płynących z ciała mówiącego i zestawianie ich z komunikatem słownym, np. drżąca warga, unikanie kontaktu wzrokowego, wzburzenie w głosie, krótki oddech itd. Jeśli uczeń zapewnia, że u niego wszystko jest w porządku, a my obserwujemy któreś z wymienionych reakcji, możemy przypuszczać, że dzieje się coś, o czym wychowanek nie chce (nie może) mówić. Wtedy – poza wzmożoną czujnością w obserwacji – pozostaje:


3. Zadawanie pytań.
Ważna jest forma. Pytając, szczególnie gdy sprawa jest osobista, trzeba zachować takt pedagogiczny i tak formułować komunikaty, aby wychowanek nie poczuł się zagrożony, np. ‘Widzę, że bardzo Cię poruszył ten temat. Chciałbyś o tym porozmawiać ze mną? Widzę, że się czymś martwisz. Mogę Ci jakoś pomóc? Chciałabym zrozumieć lepiej Twoją sytuację. Możesz mi opowiedzieć o tym zdarzeniu coś więcej”?


4. Przykłady i wskazówki.
To ostatni filar. Podawanie przykładów, dawanie rad i wskazówek (także pośrednio, np. poprzez prezentacje filmów, tekstów, obrazów) może być skuteczne wtedy, gdy uczniowie wprost o to spytają, proponują konkretne zagadnienia do przedyskutowania w klasie, wybierają spośród proponowanych tematów. W przeciwnym razie może się okazać, że wzruszą ramionami, a wychowawca straci możliwość oddziaływania wychowawczego. Zasada: “wychowuje przykład, a nie wykład”, jest ciągle aktualna.

a_zasady_pracy_wychowawczej_LS_graf.jpg

Ewaluacja pracy wychowawczej

Ewaluacja, czyli opis stanu na dziś, bez wartościowania i oceny. Celem jest zobaczenie (zmierzenie) zmiany. Powiedzmy, że w opisanej powyżej klasie pierwszej na początku roku charakteryzujemy zespół klasowy: dwadzieścioro uczniów, wśród nich jeden uczeń z zespołem Aspergera, dwoje z niepełnosprawnością intelektualną, jedno dziecko wróciło z pobytu za granicą i ma kłopoty z posługiwaniem się językiem polskim.

Ewaluacja dotycząca tego zapisu z uwzględnieniem zaplanowanych celów na koniec półrocza: skład uczniów bez zmian, uczniowie znają swoje imiona i nazwiska, w większości potrafią wymienić kilka pozytywnych cech każdego ucznia w klasie (kłopot z tym ma uczennica z niepełnosprawnością intelektualną i uczeń z Zespołem Aspergera), znają swoje mocne strony (poza uczniami z niepełnosprawnością intelektualną), współpracują ze sobą podczas lekcji, angażują się we wspólne zabawy (bywają czasem kłopoty u ucznia z zespołem Aspergera), szanują wyznaczone granice (sporo kłopotów z rozumieniem i przestrzeganiem granic ma chłopiec z niepełnosprawnością intelektualną). Ponadto: dziewczynka, która wróciła z zagranicy ma jeszcze problemy z nazywaniem swoich potrzeb, ale związane jest to raczej z barierą językową, a nie psychologiczną.

Rekomendacje (zadania) na drugie półrocze: wzmacniać samoocenę uczniów (szczególnie uczennicy z niepełnosprawnością i ucznia z zespołem Aspergera),  kontynuować zabawy wzmacniające integrację klasy, podejmować rozmowy o zasadach, modyfikować wspólnie z uczniami kontrakt klasowy, wprowadzić system nagród (pochwał) za przestrzeganie granic. 

Podsumowanie

Być skutecznym wychowawcą to wielkie wyzwanie. Proces ten wymaga od nauczyciela wznoszenia się na wyżyny swoich możliwości z jednej strony, a z drugiej nieustającego pamiętania, że nauczyciel to też człowiek i może popełniać błędy, może mieć gorszy czas (dzień, tydzień), może i tak być, że liczba problemów go przerośnie. Co wtedy z ideałem wychowawcy? Właśnie wtedy dobrze jest sobie przypomnieć, że ideały wskazują kierunek, motywują, dodają energii oraz zapału do działania i mogą nas zbliżać do tej doskonałości, ale nie są po to, by je zdobywać. Poza tym nasi uczniowie nie potrzebują obok siebie herosów z brązu i złota, ale tych, którzy pokażą, jak sobie radzić także ze swoimi słabościami i błędami.




Maria Tuchowska
Nauczyciel dyplomowany, polonista i teolog. Posiada wieloletnie doświadczenie w pracy z dziećmi i młodzieżą w placówkach integracyjnych różnego poziomu, edukator, coach, przeprowadziła ok. 600 szkoleń z zakresu kompetencji psychospołecznych nauczycieli, prawa oświatowego, pracy z dziećmi i młodzieżą z różnego typu zaburzeniami. Specjalizuje się również w tematyce dotyczącej zagadnień związanych z obecnością rodziców w szkole.


Interesuje Cię ta tematyka? Przeczytaj również:

Najbardziej aktualne artykuły: