Zasady, zasady… Od kryteriów oceniania do pracy w grupie

Wprowadzenie zasad czy określonych procedur, a co ważniejsze przestrzeganie ich buduje autorytet nauczyciela. Dlaczego?

Po pierwsze wymaga od nas tego prawo oświatowe, po drugie nasi uczniowie chcą wiedzieć: jak, kiedy, dlaczego, co, na kiedy, w jakiej ilości, po co mają coś zrobić. Wiedza ta zapewnia im funkcjonowanie w bezpiecznych, przewidywalnych ramach, pozwala na planowanie czasu i odpowiednie przygotowanie potrzebnych zadań, materiałów itd. Poza tym zasady i wdrażanie ich w życie pozwalają na równe i sprawiedliwe traktowanie wszystkich uczniów, co jest dla nich bardzo ważne. 

Pośród cech idealnego nauczyciela zawsze pojawia się „sprawiedliwość” czy „równe traktowanie uczniów”. Są one trudne do osiągnięcia, a pomóc w tym mogą jasno określone zasady. Poniżej skupię się na kilku aspektach związanych z ocenianiem, gdyż jest to najczęstszy problem w relacji nauczyciel-uczeń/rodzic na płaszczyźnie zasad.

Umocowanie prawne zasad oceniania

Ustawa o systemie oświaty w artykule 44b określa zadania nauczyciela odnośnie oceniania. Należy do nich: poinformowanie na początku roku szkolnego uczniów i ich rodziców o:
  • wymaganiach edukacyjnych niezbędnych do otrzymania przez ucznia poszczególnych śródrocznych i rocznych, 
  • sposobach sprawdzania osiągnięć edukacyjnych uczniów,
  • warunkach i trybie otrzymania wyższej niż przewidywana rocznej, a w szkole policealnej – semestralnej oceny klasyfikacyjnej z zajęć edukacyjnych,
  • warunkach i sposobie oraz kryteriach oceniania zachowania (robi to wychowawca),
  • warunkach i trybie otrzymania wyższej niż przewidywana rocznej oceny klasyfikacyjnej zachowania.
Należy także pamiętać, że szczegółowe warunki i sposób oceniania wewnątrzszkolnego określa statut szkoły.

Budując wizerunek nauczyciela profesjonalisty, odpowiedzialnego za swoich uczniów i znającego przepisy, co roku we wrześniu zaczynamy zajęcia od podawania wymagań edukacyjnych. Potocznie funkcjonuje nazwa Przedmiotowy System Oceniania, choć w prawie oświatowym jej nie znajdziemy. Są szkoły, w których w ramach zespołów przedmiotowych wypracowuje się wspólnie wymagania edukacyjnie i dla wszystkich nauczycieli danego przedmiotu są one takie same. Uczniowie wklejają je do zeszytu, podpisują, podpisują je także ich rodzice. Czasami rodzice i uczniowie ich nie czytają, gdyż uważają za zbyt długie. Stąd warto opracować wymagania, uwzględniając tylko specyfikę swojego przedmiotu, a zaznaczyć, że ogólne zasady oceniania znajdują się w statucie szkoły. Jeżeli szkoła stwarza możliwość poprawy ocen, warto aby uczniowie zapisali, gdzie i kiedy się to odbywa. Dzięki temu unikniemy pytań na początku lekcji w stylu: a mogę poprawić? a kiedy mam przyjść?

Przykładowe wymagania edukacyjne

Podanie wymagań edukacyjnych to sprawa podstawowa, a przestrzeganie ich wymaga od nauczyciela żelaznej konsekwencji. Jeżeli zdarzy się, że w wyznaczonym na poprawy ocen terminie będziemy nieobecni, poinformujmy o tym uczniów. Dlaczego? Wyobraźmy sobie taką sytuację – uczeń wraca po lekcjach do domu. Mama pyta go „Jak Ci poszło na poprawie?”. Uczeń odpowiada „Niepotrzebnie się uczyłem. Pani nie było.”. Jeśli była to sytuacja jednostkowa, sprawa na tym się zakończy. Jeśli będzie się powtarzała – ani rodzice, ani uczeń nie będą uważali nauczyciela za osobę odpowiedzialną. Co więcej – jeżeli uczeń otrzyma ocenę roczną, która nie będzie go satysfakcjonować, może się od niej odwołać. Wskazując jako przyczynę, niemożliwość poprawy ocen i w konsekwencji wystawienie oceny niezgodnie z obowiązującymi w placówce przepisami.

Przykładowe wymagania:
  1. Uczeń jest zobowiązany prowadzić zeszyt przedmiotowy. Wkleja na pierwszej stronie wymagania edukacyjne, a poczynając od ostatniej strony sprawdziany i kartkówki, które podpisują jego rodzice. 
  2. Uczeń może poprawić każdą ocenę ze sprawdzianu i kartkówki w ciągu 2 tygodni od jej uzyskania. Miejsce poprawy to ………………, a termin to ……………….
  3. Uczeń może poprosić o zadanie dodatkowe o wadze 6 raz w semestrze.
  4. Uczeń ma dwa nieprzygotowania w semestrze. Jeśli kartkówka była zapowiedziana, nie można brać nieprzygotowania.
  5. Ocenę celującą za aktywność otrzymuje uczeń, który otrzyma 7 plusów za udzielnie poprawnej odpowiedzi na lekcji.
  6. Dwa razy w semestrze uczeń może nie mieć zadania domowego. Brak zeszytu liczy się wówczas jako brak zadania domowego. Za trzecim i każdym następnym razem uczeń otrzymuje ocenę niedostateczną.
  7. Uczniowie klasy 7 przygotowują pracę roczną z historii. Przy czym brak pracy rocznej w oznaczonym terminie oznacza ocenę niedostateczną. Jest ona wstawiana aż do jej oddania.
  8. Wymagania edukacyjne na poszczególne oceny znajdują się w statucie szkoły.

Dotrzymywanie terminów

Kolejną kwestią, na którą bardzo zwracają uwagę rodzice i uczniowie, jest kwestia dotrzymywania umówionych terminów przeprowadzania kartkówek i sprawdzianów. Wydawać by się mogło, że nie powinien to być problem. Jednak jest. Czasami na prośbę uczniów, czasami z innych powodów (dojście do przekonania, że potrzebna jest jeszcze jedna powtórka, brak możliwości skserowania sprawdzianów, przeoczenie terminu itd.) termin pracy kontrolnej jest zmieniany. Uczniowie, którzy się nauczyli na wyznaczony termin, są zdezorientowani i rozgoryczeni. Ci, którzy się nie nauczyli, mogą wyrobić w sobie przekonanie, że następnym razem uda im się ukryć niewiedzę, bo termin znowu ulegnie zmianie. Jeżeli sprawdzianów jest dużo, przekładając pracę pisemną na inny termin, dokładamy w następnym tygodniu kolejny. Czy uczniowie będą z tego ostatecznie zadowoleni?

Grafika-artykulu-zasady.jpg


Jak poradzić sobie w prozaicznej sytuacji, gdy ksero się zepsuło, gdy zapomnieliśmy o terminie sprawdzianu? Możemy podyktować pytania, pamiętając o tym, że:

  • uczeń klasy IV pisze wolno, najlepiej zapisać pytania na tablicy,
  • należy zmniejszyć ilość pytań, aby uczniowie zdążyli na nie odpowiedzieć,
  • są w klasie uczniowie, którzy w opinii z poradni psychologiczno-pedagogicznej mają informację o wydłużeniu czasu na pisanie.
Niby prozaiczne, a jak często nie bierzemy tego pod uwagę? Można pójść w zupełnie innym kierunku w podobnej sytuacji. Zaproponować uczniom, aby sami wymyślili pytania na sprawdzian. Przy czym powinni wymyślić pytania, w których (np. na historii):

  • w pierwszym będzie data, 
  • w drugim pojęcie do wyjaśnienia, 
  • w trzecim osoba, do której powinni dopisać związane z nią wydarzenie, 
  • w czwartym dwie przyczyny wybranego wydarzenia, 
  • w piątym dwa skutki (tak podane pytania pozwalają na stopniowanie trudności i indywidualizację). 
Wydaje się, że uczniowie będą zachwyceni, prawda? W pierwszej chwili tak. Potem okaże się, że zadanie jest dla części z nich trudne, gdyż wymyślanie pytań wymaga połączenia wiedzy z umiejętnościami, a to jest wyzwaniem.

Często zgłaszanym problemem jest także zbyt późne podawanie uczniom informacji, co mają przynieść na zajęcia plastyczne lub techniczne. Wpisanie na Librusa informacji, że następnego dnia będzie potrzebny blok, biały materiał i taśma dwustronna, powoduje, że rodzice wracający z pracy stają przed problemem zakupienia materiałów i wyprawy do sklepu. Czasami jest to po prostu niemożliwe czy to z uwagi na późny powrót, czy nieczynny już sklep. W tej sytuacji wpisanie uczniowie oceny niedostatecznej lub braku przygotowania do lekcji wymaga zastanowienia.

Kolejna kwestia dotycząca zasad to oddawanie prac pisemnych w terminie lub…nie. Jeżeli w statucie szkoły jest zapis o dwóch tygodniach, to należy się go trzymać. Dla uczniów jest ważne szczególnie wtedy, gdy chcą ocenę poprawić. Przetrzymywanie prac całymi tygodniami bez wpisania ocen do dziennika nie buduje autorytetu nauczyciela. 

Praca w grupie

Kolejna zasada, którą warto wprowadzić (jeśli nie została ustalona w wewnątrzszkolnym systemie oceniania), to planowanie i ocenianie pracy w grupie. Część uczniów czuje się źle, gdy mają dobrać się sami do pracy zespołowej czy to w klasie, czy do wykonania zadania poza szkołą. Dlatego warto spisać na początku roku zasady pracy w grupie – nie tylko odnośnie oceniania, ale i formowania zespołu. Losowanie przy pomocy patyczków z imionami, dobór pod względem umiejętności i rodzaju zadań (nauczyciel wtedy wskazuje, kto z kim jest w drużynie) czy wyliczanka pomogą po pierwsze uniknąć odtrącenia niektórych dzieci, a po drugie pozwolą na realizację celów „miękkich” z podstawy programowej – współdziałania, komunikowania się, prezentowania swojego zdania itd.
Druga kwestia dotyczy oceniania. Nie każdy wkłada taki sam wysiłek w działanie zespołu i efekt finalny. Przy ustalaniu zasad oceny warto wskazać na to, że każdy uczeń będzie oceniany indywidualnie. Przy czym ten, który chce działać, a nie bardzo potrafi, może wykonać te zadania, które uwzględniają jego możliwości lub otrzyma pomoc kolegi. Uczniowie, którzy świadomie nie uczestniczą w pracy, otrzymują ocenę adekwatną do swojego wkładu pracy. Bez ustalenia kryteriów oceny wcześniej często zdarzało się tak, że grupa „kryła” tego, który nie pracował. W chwili gdy trzeba wskazać konkretne działania każdego ucznia, nie jest to już możliwe.

Zasady pracy w grupie (warto przygotować plakat i mieć go w klasie)
  1. Zadanie wykonujemy w wyznaczonym czasie.
  2. Po przeczytaniu poleceń, zastanawiamy się, a następnie planujemy pracę.
  3. Upewniamy się, czy wszyscy rozumieją, co mają robić.
  4. Nie przekrzykujemy się, słuchamy innych.
  5. Każdy angażuje się w pracę. Ocena dotyczy wkładu w pracę każdego członka grupy. Nie każdy oceniany jest tak samo.
  6. Zasady oceniania podane są przed podjęciem zadania. Kryteria oceny są znane.

Propozycja tabeli pomocnej przy ocenianiu pracy poszczególnych uczniów:

Chcę sprawiedliwie ocenić Waszą pracę nad projektem. Uzupełnijcie tabelę przed prezentacją, wpisując informacje tak, abym wiedziała, kto i co dokładnie robił (zbierał informacje – jakie dokładnie? rysował – które elementy? przygotował prezentację – które slajdy? przygotował bibliografię, nagrał film, prezentował, rozdzielał pracę, sprawdził błędy literowe, wyszukał i zrobił ksero/wydruk, ugościł kolegów w swoim domu, zorganizował spotkanie itd.)

.................. ................. ....................
Działania


Propozycja oceny pracy zespołu

samoocena ocena koleżeńska ocena nauczyciela ocena ostateczna
zawartość merytoryczna
(czy wszystkie potrzebne  informacje zostały zaprezentowane?)
zgodność z tematem
forma prezentacji (czytamy informacje, czy opowiadamy? czy prezentacja  multimedialna  została przygotowana zgodnie z zasadami – jeśli korzystamy z multimediów)
poprawna polszczyzna
podanie bibliografii


Warto także zastanowić się nad ilością projektów wykonywanych poza szkołą. Rodzice uczniów klas młodszych, którzy muszą dowieźć swoje pociechy do kolegów, zgłaszają ten problem bardzo często. Z kolei uczniowie klas starszych często mają problem z ustaleniem spotkania z uwagi na zajęcia dodatkowe. Warto wziąć to pod uwagę wdrażając projekt, który uczniowie realizują po lekcjach.

Dzięki jasnemu określeniu zasad panujących na lekcji, wycieczce czy jakiejkolwiek formie spotkania nauczyciela i ucznia, tworzy się bezpieczne środowisko do rzeczywistej współpracy. Trudno wymagać od uczniów, aby przestrzegali swoich obowiązków, jeśli nauczyciel sam nie potrafi tego robić. Traci wówczas wiarygodność. Powstaje zatem pytanie, czy niewiarygodny nauczyciel potrafi efektywnie uczyć, tworzyć atmosferę, w której uczniowie wiedzą, jakie panują zasady, oczekiwania i konsekwencje? Odpowiedź jest oczywiste – nie.

Budowanie autorytetu nauczyciela nie jest sprawą prostą. Uczniowie, rodzice, koledzy z pracy  mają sprecyzowane oczekiwania. Konsekwencja, wiedza, budowanie dobrych relacji, poczucie humoru, sprawiedliwość nie muszą być cechami osobowości każdego nauczyciela. Jednakże mając świadomość, że nad prawie każdą z nich jesteśmy w stanie pracować, powinniśmy ten trud podjąć. Wówczas łatwiej będzie nam zbudować autorytet, a dzięki niemu osiągać pozytywne efekty w pracy, czuć z niej satysfakcję i nie poddać się wypaleniu zawodowemu.



Anita Mieloch-Plumińska
Ekspert MEN ds. awansu zawodowego nauczycieli. Dyrektor szkoły. Współautor podręczników do historii (seria Bliżej Historii) w ramach współpracy z WSiP. Autor zeszytów ćwiczeń i poradników metodycznych do historii. Pełniła funkcję mentora w Aktywnej Edukacji oraz Nauczycielskiej Akademii Internetowej. Za swoją pracę otrzymał trzy nagrody Wielkopolskiego Kuratora Oświaty i nagrodę Ministra Edukacji Narodowej.


Interesuje Cię ta tematyka? Przeczytaj również:

Najbardziej aktualne artykuły: