Na sukces ucznia składa się wiele czynników – jedynym z nich jest autorytet nauczyciela. To on pozwala na zbudowanie relacji „mistrz-uczeń”, ułatwia budowanie dobrej atmosfery i powoduje, że i uczeń, i nauczyciel mogą osiągnąć satysfakcję.

Każdy z nas, nauczycieli, wybierając pracę w szkole, miał za sobą teoretyczne rozważania na temat roli autorytetu w pracy. Omówił tę kwestię na zajęciach z psychologii, pedagogiki, czasami metodyki. Zaczął uczyć i zmierzył się w sposób bardziej lub mniej bolesny z budowaniem własnej pozycji w szkole na różnych płaszczyznach. Celem cyklu artykułów poświęconych budowaniu autorytetu nie są teoretyczne rozważania na temat jego roli, ale praktyczne ukazanie kwestii z nim związanych. Pierwszy z nich przypomina o oczekiwaniach i potrzebach uczniów oraz uzasadnia podejmowanie działań, o których czasami zapominamy.

Autorytet, czyli…

Najbardziej popularna definicja określa autorytet nauczyciela jako wzór przymiotów i kompetencji wychowawców zwiększających ich możliwości oddziaływania na wychowanków, przekazywania im wiedzy, postaw, wartości i formowania określonych umiejętności. Jest koniecznym warunkiem sukcesu edukacyjnego. Przy założeniu, że autorytet nauczyciela jest warunkiem niezbędnym do sukcesu ucznia, należy się zastanowić, jakie działania nauczyciela budują jego pozycję w oczach wychowanków.
„Małe dzieci spostrzegają dorosłych jako wszechmocnych i wszechwładnych. Są całkowicie od nich zależne. Zasadniczo nie podważają autorytetu dorosłych i łatwo podporządkowują się ich władzy. (…) W miarę jak dzieci dorastają, spostrzegają rysy i cienie na postaciach osób dorosłych. Rozpoznają, że dorośli nie zawsze postępują mądrze, nie zawsze są wszechmocni, nie zawsze mają rację. Z drugiej strony dzieci osiągają wraz z wiekiem coraz większą niezależność od osób dorosłych. Te nowe odkrycia powodują, że dzieci zaczynają kwestionować autorytet osób dorosłych i badają jego podstawy”.¹

Kto staje się autorytetem w oczach uczniów

Jak zatem budować autorytet, a po zbudowaniu – zachować go? Na potrzeby niniejszego artykuły przyprowadzono sondę wśród uczniów i osób dorosłych dotyczącą działań nauczyciela, które budują jego autorytet. Pierwsze pytanie w ankiecie (udział brało 58 respondentów) brzmiało: Wskaż trzy cechy nauczyciela, który w Twoich oczach jest autorytetem. Najczęściej wymieniano takie cechy jak:

• sprawiedliwość (równe często – traktowanie wszystkich jednakowo), 
• otwartość na ucznia, 
• wymaganie od siebie i innych, 
• konsekwencja, 
• poczucie humoru, 
• umiejętność przyznania się do błędu, 
• umiejętność utrzymania dyscypliny, 
• pasja, 
• chęć do pracy, 
• prawdomówność, 
• przygotowanie do lekcji, 
• zaangażowanie.

Niektóre wypowiedzi były bardziej rozbudowane i warto je przytoczyć, aby z jednej strony przypomnieć sobie, jak wielkie są oczekiwania wobec nauczycieli, a z drugiej dokonać szybkiego rachunku sumienia (zachowano oryginalną pisownię i składnię):

„1/ Uśmiecha się wchodząc do klasy. Widać od drzwi, że przyjemność sprawia mu spotkanie właśnie z tą klasą, z tym zespołem młodych ludzi. 2/ Wymaga od siebie więcej niż od uczniów. 3/ Każdy ma prawo do własnego zdania. Uczeń ma prawo mieć inne merytorycznie zdanie niż nauczyciel i ma prawo do swobodnej, przemyślanej i uargumentowanej wypowiedzi. Nauczyciel ocenia sposób argumentowania i znajomość tematu a nie stopień zgodności z jego własnymi poglądami. Najmocniej dotyczy to historii, języka polskiego (interpretacja utworu!) i WOS-u ale także np. biologii i geografii. 4/ Nauczyciel dobrze życzy KAŻDEMU uczniowi, ma chęć i czas na rozmowę na każdy temat. 5/ Nauczyciel nie mówi "musicie zrobić..." ale "chciałbym abyście zrobili... - zgoda?" lub "mam prośbę, abyście zrobili... – co Wy na to?”

”posiada wiedzę (przykład z doświadczenia: jeżeli musisz poprawiać wielokrotnie błędy matematyczki na tablicy), przekazuje ją w sposób kreatywny i przystępny dla ucznia/uczennicy, np. Poprzez zadania ruchowe, manualne. Ostatnio na zróżnicowaniu kulturowym Bałkanów tłumaczono nam różnice społeczne w społeczeństwie Słowenii za pomocą ustawienia nas wg podobieństw i różnic w naszym ubiorze, następnie wspólnie wyciągaliśmy wnioski. To wymaga również zaangażowania uczniów i skłania ich do samodzielnego myślenia, przez co nie uczą się na pamięć (jak podczas wykładu) tylko rozumują.”

„jest zaangażowany w to co robi – nie wychodzi co chwilę; nie pokazuje znudzenia; jeżeli widzisz, że ktoś jest czymś zajarany, to sam zaczynasz się tym jarać.”

„Powinien przede wszystkim mieć dużą wiedzę z przedmiotu, który wykłada. Wykorzystywać niekonwencjonalne metody nauczania, oraz dać poczucie uczniowi, że z każdym problemem może zwrócić się do niego”

„w pracy kieruje się jasno określonymi zasadami, oceniając ludzi i sytuacje nie bierze pod uwagę takich czynników jak własne sympatie, przekonania, oczekiwania innych..., konsekwentny (trzyma się obranego kierunku, doprowadza sprawy do końca, nie zmienia reguł, przewidywalny), ludzki (w ten koszyk można wrzucić wszystkie cechy sprawiające, że można kogoś nazwać "ludzkim": empatyczny, pokorny, życzliwy...)”

„ma doskonałą wiedzę z przedmiotu którego naucza – jest sprawiedliwy wobec wszystkich uczniów w kwestii oceniania – jest przygotowany do lekcji i prowadzi je ciekawe (potrafi zainteresować uczniów), wyznacza granice relacji nauczyciel-uczeń i konsekwentnie je przestrzega”.² 

Czy uczniowie oczekują zbyt wiele? Z ich wypowiedzi wynika, że autorytet potrafi wypracować sobie każdy, komu zależy na pracy – jest zaangażowany, posiada wiedzę, jest konsekwentny, ma poczucie humoru itd. Nie musi być od razu mistrzem na każdej płaszczyźnie. Wystarczy, że będzie chciał pracować nad sobą!

Antyautorytet…

Wydawać by się mogło, że przytoczone wyżej przykłady są oczywiste. Każdy z nauczycieli był kiedyś uczniem i teoretycznie przynajmniej wie, jakie cechy, zachowania powodują, że ktoś staje się autorytetem dla młodzieży i mistrzem w zawodzie. Tymczasem w kontekście założenia, że nauczyciel wie, czego się od niego oczekuje, bardzo interesujące są odpowiedzi na drugie pytanie z ankiety, w którym respondenci mieli wskazać cechy, które nie budują autorytetu. Najczęściej pojawiające się odpowiedzi to: „spoufala się z uczniami, udaje kolegę uczniów, jest niesprawiedliwy, nie wie, jak uczyć, myśli, że wie wszystko najlepiej, nie jest terminowy, nie potrafi utrzymać dyscypliny, nie ma wiedzy, plotkuje”.

Warto się zastanowić nad następującymi odpowiedziami:

„nie jest wymagający, systematyczny, nie przygotowuje się solidnie do lekcji, nie potrafi sensownie wypełnić czasu lekcji, spoufala się z uczniami”.

„Wzbudza strach w uczniach, jest nie miły, daje za dużo luzu na lekcji, jest taki że nic nie zrobi Ci, można sobie wyjść na lekcji a on ma to gdzieś albo wzbudza strach na pozór bo jak coś zrobisz to i tak nie reaguje”.

„Traktuje nierzetelnie swoją pracę nie wypełniając swoich obowiązków względem ucznia np. brak przygotowania się do prowadzenia lekcji, nie oddawanie testów oraz wystawianie ocen w terminie, spóźnienia na lekcje, brak organizacji pracy i stosowania pso”. „spoufala się z innymi uczniami, nie potrafi w sposób rzeczowy przekazać wiedzy na konkretny temat, daje za dużą swobodę grupie która nie wykorzysta jej w sposób racjonalny oraz taki, który faworyzuje uczniów”.

1. nie wierzy w to o czym mówi zarówno na lekcji jak i poza lekcjami. 2. nie lubi młodzieży albo się jej boi. 3. chce za wszelką cenę udowodnić uczniom że ma autorytet... 4. nie ma poczucia humoru (także na swój temat!)”.

Z cytowanych wypowiedzi wynika, że autorytetu nie ma i nie może go zbudować ten, komu nie zależy na pracy w szkole. Jeżeli nauczyciel nie jest w stanie pracować nad sobą tak, aby być punktualnym, rzetelnym, posiadać wiedzę itd., powinien się zastanowić, czy szkoła jest miejscem, z którym wiąże swoją zawodową przyszłość.

Jak wypracować autorytet

Podsumowując, z odpowiedzi na oba pytania wynika, że uczniowie potrzebują nauczyciela, który ma autorytet – konsekwentnego, wymagającego od siebie i innych, a jednocześnie świetnie wiedzącego, kiedy się uśmiechnąć, a kiedy powiedzieć uczniowi kilka słów do słuchu. Ilość cech, które składają się na autorytet nauczyciela jest spora i nie wypracowuje się ich od razu. Każdy z nas musi sobie uświadomić, co dla uczniów jest ważne, jakie zachowania, cechy, decyzje, sprawiają, że jesteśmy dla nich wzorcem. Wówczas im będzie łatwej się uczyć, a nam – nauczać. Jakie działania podjąć? Temu zostaną poświęcone kolejne artykuły, które będą dotyczyć ewaluacji, budowania relacji z uczniami i kolegami z pracy oraz planowaniu własnego rozwoju.




Anita Mieloch-Plumińska

Ekspert MEN ds. awansu zawodowego nauczycieli. Dyrektor szkoły. Współautor podręczników do historii (seria Bliżej Historii) w ramach współpracy z WSiP. Autor zeszytów ćwiczeń i poradników metodycznych do historii. Pełniła funkcję mentora w Aktywnej Edukacji oraz Nauczycielskiej Akademii Internetowej. Za swoją pracę otrzymał trzy nagrody Wielkopolskiego Kuratora Oświaty i nagrodę Ministra Edukacji Narodowej.


^1. WILIŃSKI Piotr: Dorośli jako autorytety dla dzieci i młodzieży// Remedium. - 2005,, nr 11/12, s. 14-15.
^2. pisownia oryginalna