Kompetencje to połączenie wiedzy, umiejętności i postawy. Osoba kompetentna działa skutecznie, sprawnie osiągając zamierzone cele. Kompetencjami nazywamy tzw. umiejętności miękkie, jak i twarde. Umiejętności miękkie mówią o tym, w jaki sposób należy się zachować, co zrobić, aby dobrze wykonywać swoją pracę. Umiejętności twarde natomiast to np. wiedza merytoryczna z nauczanego przedmiotu. W artykule zajmę się kompetencjami interpersonalnymi.

Wśród kompetencji interpersonalnych najważniejsze to:

• umiejętność nawiązywania i budowania relacji z uczniami, ich rodzicami i innymi nauczycielami,

• umiejętność pracy zespołowej – współpraca,

• umiejętności negocjacyjne, mediacyjne,

• umiejętność rozwiązywania konfliktów,

• asertywność.

Empatia, cierpliwość, życzliwość i szacunek do ucznia czy rodzica to podstawowe kompetencje zawodowe nauczyciela.

Co o budowaniu relacji powinien wiedzieć nauczyciel?

Wielu nauczycieli twierdzi, że nie są w szkole rozliczani z budowania relacji z uczniami, ale z efektów egzaminów zewnętrznych. Zdarza się, że mówią: „Ja nie jestem od lubienia, tylko od uczenia”. Jak już pisałam we wcześniejszych artykułach o relacji nauczyciel – uczeń, nie da się osiągnąć satysfakcjonujących wyników egzaminów bez zwracania uwagi i intencjonalnego budowania relacji. Jak mówi Rita Pierson w swoim wystąpieniu na TED „uczniowie nie uczą się od tych nauczycieli, których nie lubią”. Kiedy uczeń boi się nauczyciela, jego mózg i ciało są zalane kortyzolem (hormonem stresu) i wówczas utrudnione jest nie tylko przyswajanie wiedzy, czyli zapamiętywanie, ale i wydobywanie z pamięci tego, czego uczył się w domu. Jak mówił profesor Vetulani, „kiedy mózg jest w stresie, to nie służy do uczenia się, ale do przetrwania”.

Co jest podstawą dobrej relacji?

Podstawą dobrej relacji jest empatyczna, wspierająca komunikacja, w której nauczyciel stara się:

• zrozumieć ucznia, popatrzeć na świat jego oczami i jego doświadczeniem,

• poznać potrzeby ucznia, szczególnie te domagające się zaspokojenia, bo to one wpływają na jego zachowania, często oceniane przez nauczyciela jako trudne,

• poznać cele, życzenia, pragnienia czy marzenia ucznia; poznanie oznacza uznanie ich z szacunkiem, co nie musi być ich spełnieniem; szacunek wyrażamy słowami:
  
  
  • „Widzę, że bardzo Ci na tym zależy…”
    
    
  • „Zaciekawił mnie Twój pomysł, opowiesz mi coś więcej…”
    
    
  • „Słyszę, że dla Ciebie to jest ważne”
    
    
• (Po tych słowach, po uznaniu tego, czego pragnie uczeń, to już decyzja nauczyciela, czy spełni czy nie to, co chce uczeń),

• szanowanie myśli i poglądów ucznia szczególnie, kiedy są one różne od tych, które my prezentujemy,

• szanowanie przeżyć i uczuć ucznia, co oznacza danie przestrzeni na ich wyrażanie bez oceniania, osądzania czy deprecjonowania.
  
  

  

Sztuka dialogu wyrażona w języku osobistym

Jesper Juul (duński psychoterapeuta) pisał, że „sprawą wielkiej wagi w relacji z drugim człowiekiem jest nauczenie się języka osobistego, w którym mówimy o sobie, opisujemy własny stosunek do różnych zdarzeń, wyrażamy własne preferencje, a nie oceniamy czy diagnozujemy innych”. Języka osobistego musimy się uczyć, tak jak uczymy się jakiegoś nieznanego języka, ponieważ nikt nas tego nie uczył i nikt z nami nie rozmawiał w tym języku. Nie mamy więc takiego wzorca ani nawyków komunikacyjnych. Za to zwykle jesteśmy mistrzami języka oceniającego, krytykującego, ośmieszającego itp. Język osobisty to następujące komunikaty:

• co my chcemy, a czego nie chcemy,

• co lubimy, a czego nie lubimy,

• co nam się podoba, a co nam się nie podoba,

• na czym nam zależy,

• czego potrzebujemy,

• co jest dla nas ważne.

Ale to również wsłuchanie się w to, co mówi do nas uczeń czy inna osoba. Co ona chce, czego nie chce, co lubi, czego potrzebuje, co jej się podoba, a co nie. W tym języku nie chodzi o zmianę mówienia, tu nie chodzi o jakiś „trik komunikacyjny”, a o zmianę patrzenia na budowanie relacji opartej na dialogu i trosce. Jeśli nie przyjmiemy empatycznej i otwartej postawy w relacji, nie dowiemy się, o co tej drugiej osobie chodzi, jakie ma zdanie na dany temat, co chciałaby zrobić, jak chciałaby być traktowana.

Nauczyciel jako dobry słuchacz i mówca

Ewa Radanowicz pisze, że komunikacja to umiejętność, której nauczyciele muszą się uczyć. Nauczyciel jest dobrym słuchaczem, kiedy:

• rozmawiając z uczniem jest z nim w kontakcie wzrokowym, siedzi blisko, kiwa potakująco głową, okazuje zainteresowanie tym, co mówi uczeń, wydaje tzw. dźwięki potwierdzające aktywne słuchanie jak:  „aha”, „hmm”, „tak”,

• jeśli nie rozumie, o co chodzi uczniowi, prosi o doprecyzowanie i wyjaśnienie,

• używa parafrazy tego, co usłyszał od ucznia,

• w rozmowie szanuje ciszę, ponieważ czasami komunikacja nie potrzebuje słów.

Jak pisze cytowany już przez mnie Jesper Juul „dialog to nic innego jak spotkanie człowieka z człowiekiem. Podczas tego spotkania, każdy jest ciekawy drugiej strony i tego, co ma do powiedzenia”.

Współpraca oparta na relacji

Słowo „współpraca” oznacza pracę, którą wykonujemy wspólnie z kimś. W naszym przypadku z uczniem, jego rodzicem. Myślę, że każdy zgodzi się, że dobra współpraca uczeń-nauczyciel-rodzic jest kluczem do sukcesu. Aby uczeń chciał współpracować, musi w relacji z nami poczuć się bezpieczne. Ponieważ tylko wtedy jego mózg odpuści sobie reakcje walki, ucieczki czy zastygania (reakcje z czerwonej i niebieskiej strefy), a skieruje się w stronę relacji, uwzględniania drugiego człowieka, słuchania, co ma do powiedzenia, ba… nawet wykonania tego, o co inni go proszą (strefa zielona).

Zdarza się jednak, że uczeń czuje się bezpiecznie, ale odmawia nadal współpracy. Co oznacza ta odmowa? Odmowa to nie jest informacja o tym, że nauczyciel zrobił coś źle, ale informacja o uczniu. O jego niezaspokojonych potrzebach czy nie uwzględnionych przeżyciach. Dlatego kiedy uczeń odrzuca współpracę z nami, warto się zastanowić i sięgnąć głębiej, aby zobaczyć, co kryje się za tą odmową, o co uczeń chce dla siebie zadbać. Może np.:

• domaga się w ten sposób zaspokojenia potrzeby niezależności, autonomii i decydowania,

• zadania, które ma wykonać są dla niego za trudne i woli odmówić niż stracić twarz i spotkać się z porażką, drwinami ze strony klasy.

Pamiętajmy, że warunkiem współpracy jest dobrowolność. Jeśli chcemy, żeby uczeń wykonywał nasze polecenia i to bez zbędnej zwłoki, to tak naprawdę zależy nam na posłuszeństwie, a nie na współpracy, ponieważ współpraca to nie wykonywanie poleceń. Być może pomocna okaże się indywidualna rozmowa z uczniem z intencją zobaczenia jego perspektywy oraz intencją pomocy, czyli co ja mogę zrobić, żeby nam się lepiej układało. Jak ja mogę pomóc, a co Ty możesz zrobić.

Konflikty a rola nauczyciela

Jeśli chcemy konstruktywnie rozwiązywać konflikty, najpierw musimy się uporać z własnymi emocjami, które przeżywamy. Kiedy nasi uczniowie są skonfliktowani, emocje z tym związane wpływają na nasz odbiór sytuacji i zniekształcają go. Dlatego nie interweniujmy zbyt szybko. Nie wchodzimy też w rolę sędziego, który ustala przebieg zdarzenia – kto zawinił, co zaszło i wydaje wyrok, uznany tylko przez sędziego za sprawiedliwe rozwiązanie. Szukanie winnego, dochodzenie do prawdy – zwykle utrudnia empatię i przywiązuje nas do myślenia, że my wiemy lepiej (choć nas przy tym nie było), co zaszło i co należy zrobić. Zastąpmy rolę sędziego rolą mediatora, który jest bezstronny i wspiera każdą ze stron konfliktu po to, żeby każda z nich miała szansę powiedzieć, o co jej chodzi i na czym jej zależy oraz usłyszeć drugą stronę. Mediator wysłuchuje każdego z uwagą i koncentruje się na emocjach i potrzebach. Nie ocenia ani nie interpretuje, ale nazywa fakty, czyli to, co widzi i słyszy. Nie daje też gotowych rozwiązań i wie, że uczniowie są kompetentni i potrafią sami ich poszukać, a od nauczyciela potrzebują uważnego towarzyszenia.

Asertywny nauczyciel

Asertywność to dobry kontakt ze sobą oraz komunikowanie innym, o co mi chodzi w nienaruszający sposób tak, aby ich nie ranić i nie zrywać z nimi kontaktu. To też znajomość siebie, swoich granic i obrona ich, kiedy ktoś próbuje je przekroczyć. To również umiejętność mówienia NIE i mówienia TAK. Warto więc się zastanowić, dlaczego mówię NIE i dlaczego mówię TAK uczniowi. Czy wynika to z mojej wewnętrznej zgody czy mówię to dla tzw. „świętego spokoju”.

Z asertywnością wiążą się tzw. pozycje OK:

• „Ja jestem ok – Ty nie jesteś ok” – to postawa wyższości,

• „Ja nie jestem ok – Ty jesteś ok” – to postawa uległości,

• „Ja nie jestem ok i Ty nie jesteś ok” – to postawa bezradności,

• „Ja jestem ok i Ty jesteś ok” – to postawa wzajemnego szacunku.

Pozycja „Ja jestem ok i Ty jesteś ok” to pozycja myślenia o siebie dobrze, ale i myślenia dobrze o tej drugiej stronie, np. o uczniu. Dominuje w niej szacunek, który oznacza, że może się nie we wszystkim zgadzamy, ale próbujemy się wzajemnie zrozumieć.

Szkoła XXI wieku wymaga nowego typu nauczyciela. Nie tylko doskonałego dydaktyka o szerokiej wiedzy, ale i nauczyciela o szerokich kompetencjach interpersonalnych, który jest świadomy siebie i z ciekawością patrzy na ucznia. Aby kompetencje interpersonalne stały się nawykiem, trzeba je nieustannie ćwiczyć i warto to robić nie tylko ze względów zawodowych, ale i osobistych. Dzięki nim lepiej będziemy się komunikować z uczniami, ale i z samym sobą.



Literatura
Kryzys szkoły. Jesper Juul. Wydawnictwo MiND. Podkowa Leśna 2014. Dobre relacje w szkole. Natalia Boszczyk. Wydawnictwo Wolter Kluwer. Warszawa 2020.


Marzena Jasińska
Trener, dyplomowany coach, doradca rodzinny. Od lat wspiera rodziców w konsultacjach indywidualnych oraz warsztatach psychoedukacyjnych. Swoją pracę opiera na filozofii Jespera Juula, założeniach Rodzicielstwa Bliskości oraz Porozumienia Bez Przemocy. Specjalizuje się w zakresie neurodydaktyki oraz uczenia się uczniów. Ekspert rozwoju osobistego, komunikacji, negocjacji. W swojej pracy zajmuje się także tematyką mediacji szkolnych, procesów grupowych, zarządzania zmianą w organizacji i zarządzania zespołem. Prywatnie mama dwóch dorosłych synów.