Jak budzić motywację uczniów

Motywowanie uczniów do nauki jest jedną z tych umiejętności, które w pracy nauczyciela zdają się być niezbędne. Ważne jest także uświadomienie sobie własnych, czasem nieskutecznych, a nawet demotywujących ucznia zachowań, które stosujemy z wiarą, że przyniosą oczekiwane rezultaty. Może zamiast myśleć o zewnętrznych sposobach motywowania zacząć, myśleć o przestrzeni, w której uczniowie będą się motywować sami?

Co to jest motywacja i po co o niej znowu pisać

O motywowaniu napisano już bardzo wiele. Wydaje się być oczywiste, że motywacja to proces mentalny wspierający podejmowanie decyzji o działaniu, realizacja tego działania aż do osiągnięciu celu. Jednak nieoczywistym ciągle jest, że brak motywacji u uczniów nie jest ich winą. Nieoczywiste jest też postrzeganie braku motywacji jako przyczyny, a nie skutku. Wśród nauczycieli i rodziców dość powszechnym jest stwierdzenie: Zdolny, ale leniwy. Co oznacza to „leniwy”? Pozbawiony motywacji, który nie chce, odmawia pracy i zaangażowania. Przyczyna? Nie. Skutek.

Każdy człowiek przychodzi na świat z potencjałem, który – dobrze wykorzystany – uczyni zeń geniusza. Jednak aby te możliwości wykorzystać, potrzebuje wsparcia środowiska rodzinnego i edukacyjnego. Co może zatem zrobić szkoła, aby ten potencjał rozwijać? Pozwolić młodemu człowiekowi działać z radością (bo takie działania motywują), swobodnie (bo świadczy to o dobrym dopasowaniu stopnia trudności i sposobów osiągania celu) i we własnym tempie (bo tylko wtedy może być skuteczne). Uruchamia się wtedy motywacja wewnętrzna, która pcha człowieka do zdobywania nowych informacji, przekształcania tego, co wie i zna, wyciągania wniosków i wprowadzania w życie tej wiedzy.

Co może wspierać nauczyciel, a na co nie ma wpływu

Nauczyciel może wspierać motywację wewnętrzną ucznia, stwarzając możliwości odniesienia sukcesu. Każdy sukces rozbudza ochotę na następny. Można więc pokusić się o przepis na szkolne motywowanie: uczeń wie, że sobie poradzi, rozumie zasady danej aktywności i widzi w niej korzyść własną. To wspiera wewnętrzne nastawienie młodego człowieka do podejmowanych działań. Trzeba jednak uwzględniać przeszkody, które utrudniają realizację tego schematu: zaburzony rozwój lub zachowanie, niska samoocena ucznia, braki w wiedzy i niskie umiejętności w zakresie podstawowych technik szkolnych (czytanie, pisanie, liczenie, zapamiętywanie). Nauczyciel nie ma wpływu na to, że są, ale ma wpływ na to, jak będą oddziaływać na motywację ucznia.

Uczeń z zaburzonym rozwojem potrzebuje wsparcia w tych obszarach, które ma zaburzone (np. uczeń z zespołem Aspergera potrzebuje większej uwagi nauczyciela w zakresie zapewnienia mu poczucia bezpieczeństwa zgodnie z jego potrzebami, wyjaśnień sytuacji społecznych i zasad zachowania), czasem innego tempa pracy lub narzędzi. Uczeń z zaburzonym zachowaniem potrzebuje zrozumienia i jasno wyznaczanych granic. Dla ucznia z niską samooceną konieczne są częste komunikaty o jego umiejętnościach i stwarzanie możliwości odniesienia sukcesu, a dla ucznia z brakami w wiedzy – dodatkowe zajęcia wyrównawcze. Dla każdego z nich wskazane jest włączanie w pracę klasy tak, aby mogli odnieść sukces na miarę swoich możliwości. Istotą będzie odpowiednie zdiagnozowanie potrzeb danego ucznia i wsparcie dokładnie tam, gdzie potrzebuje i w taki sposób, jaki dla niego jest odpowiedni.

Jak motywować bez nagród i kar

Pochwały i nagrody są tak powszechne w wychowaniu i edukacji, że często nie można nawet wyobrazić sobie innego modelu postępowania. Jednak kiedy pozwolimy sobie na refleksję, to zobaczymy, że dziecko, które wykonuje jakieś działania tylko wtedy, gdy jest chwalone (i analogicznie: powstrzymuje się od jakichś działań tylko z obawy przed karą), nie działa autonomicznie, z pełną odpowiedzialnością, ale reaguje na bodźce zewnętrzne. Mówimy wtedy o motywacji zewnętrznej, która jest uwarunkowana nagrodami lub karami, bez nich nie istnieje.

a_m2_LS_graf_4.jpg

I tak np. bardzo uzdolniona muzycznie dziewczynka będzie grać na instrumencie i śpiewać, ale nie włoży wysiłku w rozwój swego talentu, jeśli nie będzie stale wzmacniany komunikat ze strony rodziców i nauczycieli. A w innym przypadku skonfliktowane rodzeństwo nie będzie stosować rękoczynów tylko w obecności tego, kto może ukarać, jednak w sytuacji sam na sam, będzie to stały sposób działania. Wiedzą, że tego nie powinni robić, ale nie wiedzą, dlaczego i jak można inaczej albo nie chcą inaczej.

Rozwiązaniem jest motywowanie bez nagród i kar, stawianie na nieustający dialog. Dla uzdolnionej muzycznie dziewczynki komunikaty: Widzę, że sprawia Ci przyjemność granie i śpiewanie. Widzę, że jesteś zadowolona z tego występu! – pozwolą poczuć się autorem sukcesu, mieć satysfakcję ze swojego działania. Inaczej, gdy komunikat brzmi: Jestem z Ciebie dumna! Udało Ci się świetnie zagrać! Podobnie rzecz ma się ze wspomnianym rodzeństwem. Podejmowanie rozmów o przyczynach konfliktów, możliwościach innego reagowania i wspierania empatii spowoduje, że dzieci nie tylko zrozumieją przyczyny i zaczną ich unikać, ale także nauczą się zachowań, które będą stałe na całe życie. Kiedy w innych sytuacjach dojdzie do konfliktu, wyuczone zachowania pozwolą im wykorzystać narzędzia dialogu, negocjacji i mediacji, a nie reagować emocjonalnie.

Taka praca wychowawcza przynosi efekty na całe życie, ale trwa dłużej i postępuje wolniej od tej opartej na nagrodach i karach. Wspiera poczucie wartości dziecka i wzmacnia jego autonomię. Pozwala na budowanie mocnych i trwałych więzi w grupie (w rodzinie, w klasie), gdzie ma zastosowanie.

W klasie taka praca może mieć różną formę. Nauczyciel mówi do ucznia: Doceniam Twój wysiłek! Jestem z Tobą! Może tylko zatrzyma się przy stoliku konkretnego dziecka i uśmiechnie zachęcająco. Jeśli uczeń odpowiada, wystarczy potwierdzić lub zaprzeczyć (Tak. To jest dobra odpowiedź lub: Nie! Prawidłowa odpowiedź brzmi…). Czasem lepiej zamilknąć, niż ciągle zwracać uwagę na ten sam błąd (zachowanie, ubiór, słownictwo…). Lepiej zastanowić się, co można zrobić, aby ten rodzaj błędów wyeliminować. Nauczyciel ma wtedy czas na przemyślenie sposobu postępowania, aby nie wzmacniać i nie utrwalać tych, które chcemy wyeliminować. A jeśli nagrody i pochwały, to dla wszystkich: Podoba mi się praca całej grupy. Widzę i doceniam Wasz wysiłek! Taki sposób komunikacji w klasie buduje atmosferę współpracy, a to sprzyja realizacji celów edukacyjnych. Można do takiej pracy wykorzystać karty Motywuję – Wspieram.

a_m2_LS_graf_1.jpg

Jeśli grupa jest szczególnie trudna, oporuje, nie uczy się, źle się zachowuje, to ciekawym rozwiązaniem może być budowanie totemu pochwał. Np. nauczyciel liczy, ile tygodni będzie spotykał się z klasą w danym półroczu (dla młodszych dzieci warto półrocze rozbić na miesiące lub tygodnie, aby finał nie był zbyt odległy). Po każdym tygodniu (bądź lekcji) nauczyciel w widocznym miejscu w klasie (np. gazetka) wiesza część totemu pochwał za dobrą pracę, super zachowanie, wybitne osiągnięcie etc. Takie budowanie totemu pochwał pozwala uczniom pamiętać o drobnych sukcesach i w chwilach słabości może motywować do dobrych postaw. Dla uczniów bardzo trudnych (wychowawczo) można stosować totem pochwał indywidualny.

Zarządzanie zespołem klasowym a zwiększenie motywacji uczniów do nauki

Wspieranie motywacji wewnętrznej uczniów to ważne zadanie nauczyciela-specjalisty od wspierania sukcesu. Zacząć można od diagnozy potrzeb uczniów, a następnie dopasować do tego styl pracy. Przydatna może być praca Kena Blancharda na temat 4 stylów zarządzania. Model odnosi się do zarządzania, ale zasady dotyczą pracy w każdej grupie i odnoszą sukcesy w edukacji. Wymienione style opierają się na diagnozie potrzeb konkretnych osób. Obserwując uczniów, można podzielić ich na cztery grupy.
  1. Nie potrafią i nie chcą: Tacy uczniowie potrzebują nauczyciela-instruktora, który dostarczy im wiedzy o tym, jak  wykonać zadanie i po co (jaką korzyść odniosą). Ta grupa wymaga uwagi nauczyciela, stałej kontroli sposobu wykonywania pracy i jej postępów, także komunikatów wspierających. Przydatne będą karty pracy, instrukcje do zadań, szczegółowe plany pracy na lekcji lub do zadań domowych tak, aby uczniowie wykonując kolejne polecenia, osiągnęli zaplanowany cel. Nauczyciel powinien dążyć do maksymalnego skrócenia czasu pracy w takim stylu, aby uczniowie mogli jak najszybciej przejść do następnej grupy.
  2. Nie potrafią, ale chcą: Z tą grupą można pracować coachingowo, tzn. stawiać im zadania, doradzać, dyskutować nad możliwościami, włączać w planowanie i monitorowanie planów. Przydatne będą takie techniki jak: drzewko decyzyjne, mapy mentalne różnego typu, diagramy, tabele, wykresy itd. Ciągle potrzebne jest wzmacnianie pewności uczniów i wspieranie ich samooceny.
  3. Potrafią, ale nie chcą: nauczyciel skupia się na motywowaniu – wspiera, zachęca, przekonuje, wskazuje korzyści. Dla tych uczniów zachęta mogą być niekonwencjonalne narzędzia pracy: projekty (np. z wykorzystaniem technologii IT, odwrócona lekcja, gwiazda pytań, analiza pola sił, lekcja stolikowa itd.). Nauczyciel w samym działaniu pozostawia dużą samodzielność uczniom, stale jednak monitorując ich działania.
  4. Potrafią i chcą: nauczyciel stopniowo rozszerza odpowiedzialność uczniów, sprawuje ogólny nadzór nad działaniami, ale wyraża zgodę na realizowanie celów postawionych przez uczniów, monitoruje ich działanie. Organizuje procesy edukacyjne z uwzględnieniem dużej swobody uczniów w doborze form, metod i narzędzi osiągania sukcesu. Dla tych uczniów skuteczne mogą być techniki i narzędzia oparte na wykorzystaniu technologii, samodzielne opracowywanie materiału, rozbudowane mapy mentalne, projekty wymagające łączenia wiedzy i umiejętności z różnych przedmiotów.
Przykładowa karta – tabela diagnostyczna klasy w załączniku tutaj

Komunikacja nakierowana na motywację wewnętrzną i dobra diagnoza mogą być podstawą efektywnej pracy na lekcjach, prowadzącej nie tylko do opanowania wiedzy i umiejętności, ale także do zdobycia trwałych kompetencji. Wymaga to od nauczyciela zaangażowania i umiejętności diagnozy klasy, uważności, która cechuje dobrych obserwatorów i radzenia sobie w własnymi emocjami, które mogą być poważną przeszkodą w diagnozie potrzeb i możliwości uczniów.





Czytaj również: Nauczyciel – specjalista od wspierania sukcesu



Literatura:
  • Blanchard K.: Przywództwo wyższego stopnia. PWN. Warszawa 2016.
  • Brophy : Motywowanie uczniów do nauki. PWN. Warszawa 2002.
  • Gasiul H.: Teorie emocji i motywacji. WYDAWNICTWO UNIWERSYTETU KARDYNAŁA STEFANA WYSZYŃSKIEGO. Warszawa 2002.
  • Harmin M.: Duch klasy. Jak motywować uczniów do nauki? CEO. Warszawa 2008.
  • Skwark D.: Gdy dziecko nie chce się uczyć. Poradnik dla rodziców i nauczycieli. WYDAWNICTWO JEDNOŚĆ. Kielce 2010.
  • Steinke-Kalembka J.: Dodaj mi skrzydeł! Jak rozwijać u dzieci motywację wewnętrzną. WYDAWNICTWO EDGARD. Warszawa 2011.

Maria Tuchowska
Nauczyciel dyplomowany, polonista i teolog. Posiada wieloletnie doświadczenie w pracy z dziećmi i młodzieżą w placówkach integracyjnych różnego poziomu, edukator, coach, przeprowadziła ok. 600 szkoleń z zakresu kompetencji psychospołecznych nauczycieli, prawa oświatowego, pracy z dziećmi i młodzieżą z różnego typu zaburzeniami. Specjalizuje się również w tematyce dotyczącej zagadnień związanych z obecnością rodziców w szkole.


Interesuje Cię ta tematyka? Przeczytaj również:

Najbardziej aktualne artykuły: