Myślenie to podstawa rozwoju. Wyraża się przez zadawanie pytań. Jak bardzo potrzebne są one dla rozumienia świata, pokazują obserwacje kilkulatków, które zamęczają nieskończoną ilością pytań na temat niemal wszystkiego, czego doświadczają. Zanim same zaczną podejmować próby szukania informacji i znajdywania odpowiedzi, dorośli są dla nich oczywistym źródłem informacji o świecie. 

Uczenie samodzielnego myślenia

Kiedy dziecko trafia do szkoły, powinno już dysponować podstawową wiedzą na temat świata i ludzi, jednak trudno spodziewać się, że będzie ona uporządkowana. To jedno z zadań szkoły, tak jak poszerzanie wiedzy dziecka. Aby te zadania mogły być realizowane, potrzeba swobodnego myślenia dziecka i poszukiwań odpowiedzi. Jednym z ważniejszych pytań, które powinien postawić sobie nauczyciel specjalista od organizacji procesów edukacyjnych w sposób sprzyjający uczeniu się,  jest pytanie o sposób rozbudzania u uczniów samodzielnego myślenia.

Na lekcjach mogą to być zadania związane z porządkowaniem, segregowaniem i hierarchizowaniem informacji. Skuteczne też są ćwiczenia związane z wynajdywaniem podobieństw i różnic, analizowanie tych cech. Streszczenia rozwijają umiejętności analizy i syntezy, a zapisywanie streszczeń w formie map mentalnych rozwija wyobraźnię i wzmacnia zapamiętywanie. Trudniejsze zadania wspierające samodzielne myślenie wymagają zaplanowania lub oceny jakiegoś zdarzenia, także wytłumaczenia natury zjawiska. Każda forma nauczania problemowego będzie wpisywać się w to zadanie szkoły. Świetną metodą, która rozwija wiele kompetencji uczniowskich, jest projekt edukacyjny.

Typy myślenia

Obserwacje rzeczywistości szkolnej pokazują, że w edukacji ciągle mocno ćwiczone jest myślenie konwergencyjne (zbieżne), które sprawdza się w rozwiązywaniu zadań z konkretnymi danymi,  odniesieniem do reguł, zasad i praw, mające tylko jedno rozwiązanie. To zadania wymagające umiejętności wyszukiwania pojęć ze słowników, korzystanie z tabel i wykresów, grupowanie, segregowanie, porządkowanie, dedukowanie, w poszukiwaniu jednego właściwego rozwiązania. Taki sposób myślenia, choć często bardzo przydatny (rozwiązywanie testów, odczytywanie danych), nie rozwija możliwości twórczych człowieka.

Kreatywnym stylem myślenia jest myślenie dywergencyjne (rozbieżne), które szuka różnych sposobów rozwiązania problemu, stara się zobaczyć problem z różnych punktów widzenia, generuje jak największą liczbę pomysłów na rozwiązanie.

Takie myślenie jest płynne, ponieważ człowiek może szybko i swobodnie posługiwać się słowami, obrazami, wyobrażeniami dźwiękowymi, w zależności od problemu. Wytwarza skojarzenia łączące obrazy, ruch, dźwięk i słowa. Kojarzy słowa (związki frazeologiczne, wyrazy bliskoznaczne lub przeciwstawne). To decyduje o liczbie proponowanych rozwiązań. Jest giętkie – nie zatrzymuje się na jednym, oczywistym, ale nie zawsze prawdziwym rozwiązaniu, potrafi generować różne pomysły, często bardzo oryginalne, niespotykane wcześniej. Zdolność myślenia dywergencyjnego stanowi podstawę myślenia twórczego.

Wsparciem w ćwiczeniu myślenia dywergencyjnego mogą być techniki kreatywnego myślenia. Takie techniki można stosować zarówno w formie zajęć z kreatywności na lekcjach wychowawczych, ale są też świetnym przykładem technik wykorzystywanych na zajęciach przedmiotowych podczas realizowania podstawy programowej. 

1. Burza mózgów – swobodne i bez oceniania dzielenie się swoimi pomysłami z co najmniej jedną inną osobą. Np. Co można zrobić ze szklaną butelką?
2. Odwrócona burza mózgów – zdanie pozytywne zmienione w jego przeciwieństwo.  Np. Czego nie można zrobić ze szklaną butelką?
3. Wprowadzanie przypadkowego elementu – zdefiniowanie problemu, a następnie wybranie w sposób zupełnie przypadkowy jakiegoś słowa      ze słownika i szukanie powiązań. Może to być także wprowadzanie przypadkowego elementu z otoczenia (winda, samochód, czajnik, lustro…).
4. Poznanie różnych punktów widzenia (Technika Napoleona) – zmierzenie się z problemem, patrząc na niego z perspektywy innej osoby, myślenie w sposób nieszablonowy i wyobrażanie sobie, że jest się inną osobą i posiada się jej cechy charakteru i używa jej sposobów rozumowania.
5. Wolne pisanie – przez kilka lub kilkanaście minut należy zapisywać wszystkie pomysły (nawet te najbardziej szalone i nieprawdopodobne). Pisanie powinno być wolne i bardzo dokładne, z całą uwagą skupiona na tej czynności.
6. Swobodne błądzenie myślami wokół postawionego problemu – umysł nieustannie pracuje nad zagadnieniem, ta technika pozwala na znajdywanie nieszablonowych sposobów rozwiązań.
7. Zaprzeczanie samemu sobie – postawienie problemu i szukanie zaprzeczeń dla oczywistego rozwiązania.

Technika zadawania pytań

Sposób zadawania pytań podczas lekcji ma istotne znaczenie w uruchamianiu myślenia i koncentracji uwagi uczniów. Obserwacje i liczne rozmowy z nauczycielami potwierdzają, że z jednej strony mają  oni świadomość, że umiejętne stawianie pytań wpływa na efektywność uczenia się uczniów, a z drugiej strony – tłumacząc to nadmiarem treści programowych i brakiem czasu – wskazują na schematy w zachowaniach nauczycieli:

• nauczyciel zadaje pytanie i niemal natychmiast sam sobie odpowiada (uczniowie dość szybko dochodzą do wniosku, że lepiej mu nie przeszkadzać),
• nauczyciel stawia pytanie i niemal natychmiast wskazuje osobę, która ma udzielić odpowiedzi, ale jest to zawsze uczeń, który podniósł rękę (pozostali wiedzą, że są „bezpieczni”),
• nauczyciel zadaje pytanie, ale nigdy nie pyta tych, którzy się głoszą, ale „wyrywa” do odpowiedzi tych, którzy w ostatnich ławkach stosują różne techniki mimikry, żeby nie wpaść w oko nauczyciela (na takiej lekcji wystarczy podnieść rękę, aby spać spokojnie).

Te standardowe szkolne obrazki sygnalizują problem, który będzie narastał. W każdej w opisanych sytuacji uczniowie nie podejmują wysiłku myślenia, ponieważ utrwalony schemat temu nie sprzyja.

Wyobraźmy sobie więc teraz lekcję, podczas której nikt się nie zgłasza. Nauczyciel – prowadząc zajęcia – zadaje pytanie, które ma rozjaśnić omawiany problem lub sprawdzić sposób rozumienia zagadnienia przez słuchaczy. Następuje kilka, może nawet kilkanaście sekund ciszy (ten czas jest konieczny, aby każdy uczeń, zgodnie ze swoim tempem myślenia i możliwościami intelektualnymi mógł zrozumieć pytanie i podjąć trud sformułowania odpowiedzi), a następnie wskazuje ucznia, który ma odpowiedzieć. Zasadą takiego stawiania pytań jest nie tylko to, że nikt się nie zgłasza, ale także to, że błędna lub niepełna odpowiedź nie pociąga za sobą żadnych przykrych konsekwencji. Nauczyciel albo udziela komunikatu, że odpowiedź jest nieprawidłowa i wskazuje innego ucznia, albo prosi o uzupełnienie odpowiadającego lub jego koleżankę lub kolegę. Taki sposób zadawania pytań nie tylko skłania uczestników zajęć do myślenia (bo przecież każdy może być zapytany), ale także ogranicza liczbę błędnych odpowiedzi (bo uczeń ma czas na zastanowienie), odpowiedzi stają się dłuższe, poza tym skłania do współpracy zamiast rywalizacji (słuchając odpowiedzi kolegów można formułować własne sądy, wchodzić w różnego rodzaju interakcje z usłyszanymi wypowiedziami, zadawać pytania, które pogłębią rozumienie omawianego problemu lub wskażą alternatywne rozwiązanie).

Aby taka technika była skutecznym sposobem rozwijania myślenia dywergencyjnego, konieczne jest stawianie pytań otwartych. To trudna umiejętność zarówno dla nauczycieli, jak i dla uczniów, więc dobrze jest ją ćwiczyć. Skuteczna metodą doskonalenia umiejętności stawiania pytań otwartych jest gra Historie (Białe, Niesamowite, Złote, Smutne, Śmieszne…). Gra polega na prowadzeniu „śledztwa”, które ma wyjaśnić, jak doszło do opisanej sytuacji, znaleźć sprawcę czy też miejsce ukrycia np. skarbu. Tylko prowadzący zna przebieg historii, uczestnicy zadają mu pytania, które pozwolą odkryć sekret.

Przydatne narzędzia

Podtrzymywanie uwagi uczniów i ich motywacji do aktywnego angażowania się w lekcję jest trudnym zadaniem. Z pomocą nauczycielom przychodzą praktycy, pracujący w duchu oceniania kształtującego, którzy stosują z powodzeniem kolorowe kapturki (stożki z kolorowego papieru kolorach sygnalizacji świetlnej). 

Kolorowe kapturki to sygnalizacja ze strony ucznia:

• czerwony – stop, nie rozumiem, potrzebuję pomocy;
• żółty – potrzebuje więcej czasu, potrzebna uwaga nauczyciela, chyba czegoś nie zrozumiałem;
• zielony – wszystko jest tak, jak ma być.

Często w literaturze opisywane są tabliczki w trzech kolorach, którymi uczniowie sygnalizują nauczycielowi stan swojej pracy. Jednak tabliczkę trzeba podnieść i trzymać. Kolorowe kapturki włożone jeden na drugim (na wierzchu ten właściwy dla danej sytuacji), spełniają swoją funkcję bez angażowania rąk. Uczniowie pracują, przed każdym na stoliku zielony sygnalizator, nauczyciel zerka w prace różnych uczniów. Teraz pojawia się czerwony stożek na ławce jednego z uczniów, a nauczyciel nie przeszkadzając innym w skupieniu, pochyla się nad tym dzieckiem, które właśnie potrzebuje wsparcia czy dodatkowego wyjaśnienia.

Inną propozycją jest użycie kart z kolorowymi plamami jako gotowych odpowiedzi w tych fazach lekcji, gdzie potrzebna jest nauczycielowi informacja o postępach w procesie nabywania wiedzy i umiejętności. Świetnie mogą się sprawdzić jako ewaluacja lekcji.

Np. Na dzisiejszej lekcji:
- wszystko zrozumiałem – różowa;
- jest kilka rzeczy, których nie rozumiem – niebieska;
- nie rozumiem dzisiejszej lekcji – zielona.

Biała tabliczka

To narzędzie, które wspiera utrzymanie uwagi podczas lekcji. Każdy uczeń zostaje wyposażony w zalaminowaną białą kartkę papieru, pisak suchościeralny i ręcznik papierowy. (Taki komplet pomocy może być w każdej klasie, uczniowie korzystają z niego wtedy, kiedy jest potrzebny do zajęć). Nauczyciel zadaje pytanie, daje czas na zastanowienie, uczniowie piszą odpowiedzi na tabliczce i podnoszą. W ten sposób żaden z uczniów nie może się czuć „zwolniony” z myślenia, nauczyciel może bardzo szybko zweryfikować wiedzę z danego obszaru, także sprostować błędy. Metoda przydatna do sprawdzenia znajomości wzorów, tabliczki mnożenia, dat i wydarzeń, zasad ortografii, gramatyki, składni, fleksji, słówek i ćwiczeń na lekcjach języków obcych, rozwiązań zadań różnego typu itd. Może służyć do komunikacji nauczyciela z grupami pracującymi nad rozwiązaniem problemów.

Wspieranie swobodnego myślenia, motywowanie do zaangażowania w formy pracy na lekcji i ćwiczenie myślenia dywergencyjnego to ważne zadania nauczyciela specjalisty. Umiejętność zadawania pytań otwartych, skłaniających do refleksji, poszukiwania rozwiązań, analizowania danych, otwartości na różne punkty widzenia, to ważna kompetencja zarówno uczniów, jak i nauczycieli. Efekt jest odczuwalny dość szybko nie tylko w lepszej atmosferze na lekcji, ale przede wszystkim w postępach w wiedzy i umiejętnościach uczniów.





Czytaj również:
Nauczyciel – specjalista od wspierania sukcesu
Jak budzić motywację uczniów
Planowanie procesu edukacyjnego – cele i narzędzia



Maria Tuchowska
Nauczyciel dyplomowany, polonista i teolog. Posiada wieloletnie doświadczenie w pracy z dziećmi i młodzieżą w placówkach integracyjnych różnego poziomu, edukator, coach, przeprowadziła ok. 600 szkoleń z zakresu kompetencji psychospołecznych nauczycieli, prawa oświatowego, pracy z dziećmi i młodzieżą z różnego typu zaburzeniami. Specjalizuje się również w tematyce dotyczącej zagadnień związanych z obecnością rodziców w szkole.