Zmiany klimatu dopiero nabierają tempa, a naukowcy używają coraz groźniej brzmiących terminów na określenie obecnej sytuacji: katastrofa klimatyczna, kryzys klimatyczny, eko-apokalipsa. Praktycznie każdy kolejny rok jest najcieplejszym w historii. Rok 2019 był kolejnym, w którym odnotowano rekordowo duże stężenie dwutlenku węgla w atmosferze i drugim najgorętszym w historii. Świat doświadcza groźnych ekstremalnych zjawisk pogodowych, coraz więcej osób w ich wyniku umiera i cierpi, coraz wyższe straty ponosi gospodarka.

Od kiedy wiemy o groźnych skutkach emisji gazów cieplarnianych?

O związku pomiędzy koncentracją gazów cieplarnianych w atmosferze a temperaturą przy powierzchni Ziemi wiemy dzięki Svante Arrheniusowi (szwedzki chemik) od 1896 roku. Przewidywał on, że może to doprowadzić do nadmiernego wzrostu temperatury za kilka tysięcy lat, potem szybko skorygował te obliczenia oceniając, że zagrożenie czeka nas za kilkaset lat. Tymczasem dzisiaj, w 2020 roku, 9 z 13 punktów krytycznych dla systemu klimatycznego zostało przekroczonych.

Kiedy ludzkość zareagowała?

Świat podjął walkę ze skutkami zmian klimatu dopiero w 1992 roku, przyjmując w trakcie Szczytu Ziemi w Rio de Janeiro Ramową Konwencję Narodów Zjednoczonych w sprawie Zmian Klimatu. Realizację postanowień konwencji starano się uzgodnić i rozwijać w trakcie konferencji stron konwencji, zwanych popularnie COP (Conference of the Parties). Trzeba otwarcie przyznać, że zdecydowana większość spośród 25 tzw. szczytów klimatycznych zakończyła się kompletną porażką. W zasadzie jedynym rokującym nadzieję sukcesem było podpisanie Porozumienia Paryskiego w 2015 roku. Wyznacza ono globalny plan działania, którego ambicją jest umożliwienie światu uniknięcia niebezpiecznej zmiany klimatu poprzez ograniczenie globalnego ocieplenia do poziomu najlepiej 1,5°C w stosunku do ery przedindustrialnej.

Kiedy szkoła zacznie uczyć o zmianach klimatu?

W jednym z ostatnich raportów IPCC (Międzyrządowy Panel ds. Zmian Klimatu, organ ONZ) naukowcy określają naszą sytuację słowami „Patrzymy na zamykające się okno”. Ludzkość pogrążona jest w planetarnym kryzysie klimatycznym, a także środowiskowym. Tymczasem czy uczniowie w polskich szkołach są tego świadomi? Jaka część lekcji jest temu poświęcona? Czy dzieci i młodzież wspólnie z nauczycielami szukają dróg wyjścia z tej sytuacji? Czy polska szkoła edukuje w zakresie tego, co każdy z nas, nasze rodziny, państwo i cała ludzkość powinny natychmiast zmienić, jeżeli chcemy zachować świat, jaki znamy? Odpowiedź na te pytania brzmi nie. Zaczęła się tego domagać młodzież, organizując strajki klimatyczne.

365 kroków dla klimatu

Problem, jaki stworzyła ludzkość i zakres zmian, których musimy dokonać, jest ogromny. Nie powinno nas to jednak zniechęcać i odbierać wiary, że trzeba o tych problemach rozmawiać z dziećmi i młodzieżą. To fundamentalne zadanie, między innymi dla nauczycieli. Optymistyczną informacją jest fakt, że każdy z nas może wykonać bardzo wiele kroków dla ratowania planety, kroków będących skuteczną odpowiedzią na kryzys klimatyczny. W procesie edukacji powinniśmy przede wszystkim uświadamiać, że każda nasza czynność, zakup czy działanie wymaga skorzystania z zasobów przyrody i przyczynia się do emisji gazów cieplarnianych. A ponieważ w codziennym życiu każdy z nas wykonuje praktycznie niezliczoną liczbę czynności, tym samym możemy wykonać równie dużą liczbę kroków ograniczających emisję gazów cieplarnianych.

Ślad węglowy podstawowym narzędziem w edukacji szkolnej

Dla pomiaru ilości gazów cieplarnianych, które są efektem różnych naszych czynności, mamy fantastyczne narzędzie w postaci kalkulatorów śladu węglowego. Ślad węglowy określa całkowitą sumę emisji gazów cieplarnianych wywołanych bezpośrednio lub pośrednio przez daną osobę, organizację, wydarzenie lub produkt. Obejmuje on emisje dwutlenku węgla, metanu, podtlenku azotu i innych gazów szklarniowych wyrażone w ekwiwalencie CO2. Przykładowo każda z poniższych czynności jest źródłem emisji 1kg CO2:

• podróż publicznymi środkami transportu (pociąg lub autobus) na odległość 12 km,
• przejazd samochodem 6 kilometrów (przy spalaniu 7,3 litra na 100 km),
• lot samolotem na odległość 2,2 km,
• praca przy komputerze przez 32 godziny (dla 60W komputera),
• produkcja 5 plastikowych worków,
• produkcja 2 plastikowych butelek,
• produkcja 1/3 cheesburgera.

W Internecie znajdziemy wiele profesjonalnych i amatorskich kalkulatorów. Jestem przekonany, że tego rodzaju narzędzie powinno być powszechnie używane w naszych szkołach. Tylko wtedy mamy szansę na odwrócenie tendencji wzrostu emisji gazów cieplarnianych i jej zaprzestanie.

Jak musi się zmienić nasz świat?

Nie naprawimy jednak świata wyłącznie poprzez zmianę indywidualnych zachowań. Musimy zmienić całkowicie sposób, w jaki funkcjonuje dzisiejsze społeczeństwo. Jakie kroki powinniśmy wykonać, piszą m.in. naukowcy z całego świata w ostrzeżeniu do ludzkości w 2017 roku (World Scientists’ Warning to Humanity: A Second Notice) czy w apelu o ogłoszenie klimatycznego stanu wyjątkowego z 2019 roku (World Scientists’ Warning of a Climate Emergency). Całkowitej przebudowie musi ulec sposób, w jaki pozyskujemy energię, musimy zużywać zdecydowanie mniej zasobów, mniej i inne rzeczy kupować, mniej konsumować, inaczej budować nasze miasta, inaczej się w nich poruszać, zacząć naprawdę chronić przyrodę, zmienić system produkcji żywności, inaczej się odżywiać czy wreszcie inaczej edukować, m.in. edukacja musi się odbywać w kontakcie z przyrodą. Te i wiele innych zagadnień to fantastyczne tematy na lekcje w szkole, możliwe i konieczne do przeprowadzenia na praktycznie każdym przedmiocie.

Poczuć się częścią przyrody – zadanie dla dzisiejszej szkoły

Czy ta wiedza i dyskusje z uczniami o kryzysie klimatycznym wystarczą, skłonią ich do obserwacji ich śladu węglowego, wykonania wielu kroków ratujących planetę? W 1991 roku w Arizonie przeprowadzono eksperyment pod nazwą Biosphere 2. W systemie gigantycznych szklarni odtwarzających główne biomy Ziemi zamieszkała grupa ośmiu biosferan. Starano się zbadać, czy istnieje możliwość użycia zamkniętych biosfer w kolonizacji kosmosu i prowadzono jednocześnie badania nad prawdziwą biosferą, nie szkodząc biosferze Ziemi. Jane Poynter, jedna z osób, która spędziła dwa lata w Biosferze 2, w trakcie wykładu TED porusza ważną kwestię, mówiąc: Gdy wstąpiłam do Biosfery 2, po raz pierwszy odetchnęłam zupełnie inną atmosferą niż inni mieszkańcy planety, oprócz 7 innych osób. Wtedy stałam się częścią tej biosfery. Nie w przenośni, ale całkiem dosłownie. Zbudowanie tego rodzaju uczucia uważam za kluczowe w dzisiejszej misji ratowania naszego świata i zasadnicze zadanie dla współczesnej edukacji, od jego realizacji zależy cała nasza przyszłość. Musimy na powrót poczuć się częścią sieci życia. Aldous Huxley (prozaik i eseista angielski) zapytany kiedyś, co to znaczy “wychowywać ekologicznie”, odpowiedział, Nigdy nie pozwalajcie dzieciom wyobrażać sobie, że cokolwiek istnieje jako osobne. Dołóżcie starań, aby od samego początku było dla nich oczywistym, że całe życie jest zależnością. Pokaż im zależności w lasach, na polach, w stawach, strumieniach, w wiosce i kraju wokół nich.

Co nas czeka, jeżeli nie będziemy edukować naszych uczniów o realnych zagrożeniach dla życia na Ziemi i budować poczucia wspólnoty z całą przyrodą? W dosadnych słowach, ale czyż nie prawdziwych, ujął to Thomas Berry (teolog katolicki): Jeśli będziemy kontynuowali obecny model edukacji oraz przekazywali wiadomości według starych kodów kulturowych – które pozwalają nam trwać w ciągłej iluzji i złudzeniu, że jesteśmy oddzieleni od Ziemi i że naszym zadaniem jest jej eksploatacja – to wydamy mnóstwo pieniędzy po to, by dosłownie uczyć młodzież, jak popełniać samobójstwo.





Prof. dr hab. Piotr Skubała
Profesor nauk biologicznych, Wydział Nauk Przyrodniczych, Uniwersytet Śląski, ekolog, akarolog (zajmuje się ekologią i systematyką roztoczy Oribatida), etyk środowiskowy, edukator ekologiczny, działacz na rzecz ochrony przyrody; aktywista klimatyczny, lider Climate Reality (fundacja wiceprezydenta Al Gore’a), „ethic expert” w Komisji Europejskiej w Brukseli (program HORIZON 2020), członek komisji ds. GMO i GMM przy Ministrze Środowiska (2014-2019), stały współpracownik miesięcznika „AURA. Ochrona środowiska” i miesięcznika „Dzikie Życie”, współorganizator Festiwalu Kultury Ekologicznej „Zielono Mi”, organizator i współprowadzący spotkania Klubu Myśli Ekologicznej.