Zaburzenia rozwoju a zaburzenia zachowań u dzieci

Termin „zaburzenia zachowań” jest używany dość powszechnie na określenie zachowań tzw. trudnych, czyli odbiegających od wzorca zachowań przeciętnego dziecka. A prawidłowo rozumiany oznacza jedno z zaburzeń (obok ADHD i zachowań opozycyjno-buntowniczych) związanych z zachowaniem, które mogą występować u dzieci.

Zaburzenia rozwoju

W nowej Międzynarodowej Statystycznej Klasyfikacji Chorób i Problemów Zdrowotnych ICD-11 pojawia się termin zaburzenia neurorozwojowe i tam właśnie znajdziemy zaburzenia ze spektrum autyzmu (znika nazwa „Zespół Aspergera” i „Zespół Retta”), rozwojowe zaburzenia koordynacji ruchowej, zaburzenia z deficytem uwagi i nadaktywnością (znane z poprzedniej klasyfikacji ICD 10 ADHD). Poza tym znajdziemy tam jeszcze pięć innych grup zaburzeń neurorozwojowych, w tym „zaburzenia intelektualne”.

Zaburzenia zachowań

Definiowane są jako „złożony zespół problemów emocjonalnych oraz dotyczących ogólnego postępowania dzieci i młodzieży”. Mogą manifestować się zachowaniami łamiącymi zasady funkcjonowania społecznego i nieakceptowanymi w społeczeństwie. Wśród nich są: napady złości (drażliwość, brak empatii, nieopanowanie emocjonalne, agresja słowna i fizyczna, kłótnie, inicjowanie bójek, itd.), niska samoocena (wchodzenie w rolę ofiary), podważanie autorytetu dorosłych (częsta odmowa wykonania polecenia, kłamstwa, ucieczki z domu, wagarowanie), skłonność do sięgania po alkohol, narkotyki, papierosy.

Zaburzenia zachowania mogą manifestować się w podobny sposób, mimo różnej diagnozy problemu. To wydłuża czas diagnozowania, a także utrudnia sam proces, ponieważ diagnoza opiera się w dużej mierze na obserwacji zachowań, wywiadach z rodzicami i nauczycielami. Pomocne są listy obserwacyjne i kwestionariusze diagnostyczne. Dodatkową trudność stanowi fakt częstego współwystępowania różnych zaburzeń zachowania.

Zaburzenia zachowań u dzieci i młodzieży z ADHD

U większości dzieci dotkniętych ADHD występują zaburzenia zachowania lub zachowania opozycyjno-buntownicze. Związane jest to bezpośrednio z impulsywnością i nadpobudliwością psychoruchową tych dzieci. Najczęstsze zachowania trudne to nieopanowane wybuchy złości, wulgarne słownictwo, agresja słowna i fizyczna, niszczenie przedmiotów własnych i cudzych, permanentne konflikty z rówieśnikami i dorosłymi, podważanie autorytetu dorosłych opiekunów.
U nastolatków zachowania się zmieniają: rzadziej pojawia się agresja i zaburzenia w relacjach z rówieśnikami, ale pojawiają się wagary, ucieczki z domu, kradzieże, ostentacyjne łamanie zasad społecznych.

Jak wspierać?

  1. Zrozumieć istotę ADHD, a więc problemy z zaburzeniami neuroprzekaźników. Wtedy łatwiej zobaczyć, że dziecko reaguje w określony sposób, bo inaczej nie może (a nie „nie chce”).

  2. Ograniczać ilość bodźców zarówno w przestrzeni klasy (mniej dekoracji, tylko potrzebne przedmioty na ławce), jak i w funkcjonowaniu dziecka (uprzedzać, przygotowywać plany, instrukcje działania, nauczyć notowania graficznego).

  3. Opanować własne reakcje emocjonalne, aby dziecko wiedziało, że zawsze może liczyć na wsparcie, bez względu na zachowanie.

  4. Wspierać samoocenę i poczucie wartości. Mniej upominać – szczególnie, gdy dzieje się coś, na co dziecko nie ma wpływu, np. spadają przedmioty ze stolika, a więcej chwalić za zaangażowanie (nawet jeśli efektów jeszcze nie ma lub nie będzie).

  5. Im młodsze dziecko, tym częstsze kontakty i uzgadnianie postępowania z rodzicami.

  6. Rozmowy o właściwych lub niewskazanych zachowaniach powinny być przeprowadzane natychmiast ze względu na duże trudności z odtwarzaniem rzeczywistości.

  7. Z nastolatkami często podejmować rozmowy o zagrożeniach, służyć wsparciem w problemach emocjonalnych.
Więcej na temat Ucznia z ADHD w szkole TUTAJ.

Zaburzenia zachowań u dzieci i młodzieży ze spektrum autyzmu

Dzieci ze spektrum autyzmu zachowują się inaczej niż ich rówieśnicy. Jednak nie każde zachowanie trudne u takiego dziecka (nastolatka) jest zachowaniem zaburzonym. Jeśli zachowanie występuje w związku z nieneurotypowymi reakcjami na bodźce (np. dziecko może się wystraszyć głośnego dźwięku, intensywnego zapachu czy gestu obcej osoby), to trudno mówić o zaburzeniu, raczej o nietypowej reakcji, której źródła możemy nie rozumieć. Podobnie rzecz się ma z relacjami lub ich brakiem: osoby ze spektrum mogą postrzegać innych ludzi jako elementy otoczenia, a nie kogoś podobnego do nich, stąd np. lekceważenie słów, poleceń osób dorosłych (np. nauczycieli). Mają poważne problemy z planowaniem oraz wyobrażeniem sobie skutków swoich działań.
Źródłem „zaburzeń” zachowania mogą być nieprawidłowości sensoryczne związane z niewrażliwością lub nadwrażliwością na bodźce. Z tym wiążą się pojawiające się często autostymulacje, które „zamykają” taką osobę w świecie stymulacji zmysłowych: pocierają ubrania lub skórę (stymulacja dotykiem), machają rękami przed oczami (stymulacja światłem), rytmicznie zatykają uszy lub usta (stymulacja dźwiękiem), krzyczą itd. Najczęstszą przyczyną niepożądanych zachowań pozostają jednak lęki związane ze sztywnością i przywiązaniem do rytuałów, każde zakłócenie powoduje niekontrolowaną reakcję lękową, np. agresja, autoagresja, niszczenie przedmiotów, rzucanie nimi, napady złości.

Jak wspierać?

  1. Zrozumieć, z czym musi sobie radzić uczeń ze spektrum autyzmu, dobrze poznać ucznia i zbudować z nim dobre relacje.

  2. Koncentrować się na potrzebach tych uczniów, a nie na ich zachowaniach. Zachowania są informacją, że dziecko sobie z czymś nie radzi.

  3. Uprzedzać o zmianach, wyjaśniać sytuacje społeczne i pojęcia abstrakcyjne.

  4. Organizować lekcje w przejrzysty i zrozumiały dla tego ucznia sposób, stosować notatki graficzne, instrukcje i wizualizacje.

  5. Zwrócić uwagę na sposób mówienia: niezbyt szybko, bez dużych różnic intonacyjnych, unikać metafor, skupiać się na konkrecie, wyjaśniać trudniejsze terminy.

  6. Nauczyć się, co dziecko uspokaja, a na co reaguje lękiem.

  7. Współpracować z rodzicami i terapeutami.
Więcej na ten temat przeczytasz TUTAJ.

a_zaburzenia_rozwoju_a_zaburzenia_zachowan_u_dzieci_LS_graf.jpg

Zaburzenia zachowań u dzieci i młodzieży z niepełnosprawnością intelektualną 

Osoby z niepełnosprawnością intelektualną mają mniejsze możliwości rozwoju emocjonalnego, co wiąże się z trudnościami w wypracowywaniu wzorców radzenia sobie z pobudzeniem emocjonalnym. Stąd też częściej wpadają w nieopanowaną złość, a wtedy mogą pojawić się zachowania agresywne lub autoagresywne.
W związku z niewielkimi możliwościami intelektualnego weryfikowania sytuacji, reakcje emocjonalne mogą być nieadekwatne do bodźca, np. silna reakcja gniewem w sytuacji błahego wydarzenia i brak reakcji w poważnej sytuacji. To może także być widoczne w utrzymujących się stanach silnego pobudzenia pozytywnego (euforia, śmiech, przytulanie) lub negatywnego (obniżony nastrój, apatia, agresja, smutek) bez konkretnej przyczyny, która mogłaby taki stan wywołać. Im głębszy stopień niepełnosprawności intelektualnej, tym mniejsze możliwości regulowania emocji. U osób z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu lekkim jest możliwe rozpoznawanie własnych stanów emocjonalnych i wyćwiczenie technik wspierających kontrolę tych emocji, jednak problemy widzą i oceniają na podstawie własnych doświadczeń lub doświadczeń związanych z utrwalonymi zachowaniami osób z bliskiego otoczenia.
Niektóre zachowania odczytywane jako zaburzone, mogą wiązać się z reakcjami lękowymi i z reakcjami na stres: ucieczki, krzyk, agresja, autoagresja, dokuczanie innym, obrażanie innych, rzucanie przedmiotami).

Jak wspierać?

  1. Wzmacniać poczucie wartości i samoocenę, chwalić za zaangażowanie, a nie tylko za efekty.

  2. Stosować wizualizacje i łączyć doświadczenie z wiedzą.

  3. Stosować notatki graficzne, instrukcje, plany, karty pracy.

  4. Tłumaczyć pojęcia abstrakcyjne i relacje społeczne.

  5. Pomagać w planowaniu i przewidywaniu konsekwencji swojego działania.

  6. Podejmować rozmowy na temat emocji i sposobów ich wyrażania, szczególny akcent kłaść na rozwijanie empatii.

  7. Współpracować z rodzicami, szczególnie w aspekcie uzgadniania postępowania tak, aby osiągnąć w miarę możliwości stałość w reakcjach dorosłych na postępowanie dziecka/nastolatka.
Więcej o tym, jak wspierać ucznia z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu lekkim oraz innych uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi znajdziesz TUTAJ.




Maria Tuchowska
Nauczyciel dyplomowany, polonista i teolog. Posiada wieloletnie doświadczenie w pracy z dziećmi i młodzieżą w placówkach integracyjnych różnego poziomu, edukator, coach, przeprowadziła ok. 600 szkoleń z zakresu kompetencji psychospołecznych nauczycieli, prawa oświatowego, pracy z dziećmi i młodzieżą z różnego typu zaburzeniami. Specjalizuje się również w tematyce dotyczącej zagadnień związanych z obecnością rodziców w szkole.


Interesuje Cię ta tematyka? Przeczytaj również:

Najbardziej aktualne artykuły: