TIK jako element szkolnej profilaktyki e-uzależnień

Nie wprowadzajmy bezwzględnych zakazów przynoszenia smartfonów do szkół. Są to bardzo wartościowe narzędzia, które pomóc nam mogą nie tylko w procesie przekazywania wiedzy, ale dobrze wykorzystywane na zajęciach mogą stać się ważnym elementem szkolnej profilaktyki e-uzależnień.

Co z tą szkolną profilaktyką e-uzależnień?

Póki co istnieje niewiele opracowań o charakterze systemowym w zakresie problemu e-uzależnień. Jednym z nich jest opublikowany w 2016 roku przez Najwyższą Izbę Kontroli raport w zakresie przeciwdziałania e-uzależnieniu dzieci i młodzieży. Już na samym początku raportu możemy przeczytać:

"Chociaż zjawisko e–uzależnienia nasila się i dotyka coraz młodszych użytkowników nowoczesnych technologii, problem ten nie spotyka się z należytą reakcją właściwych instytucji. Działania skontrolowanych instytucji, które powinny przeciwdziałać e–uzależnieniu dzieci i młodzieży, były przypadkowe i w ocenie NIK nie odpowiadały wystarczająco skutecznie na zagrożenia wynikające z rozwoju nowoczesnych technologii1

Szczegółowe wyniki raportu nie pozostawiają złudzeń: polska szkoła, poradnie psychologiczno-pedagogiczne, jednostki samorządu terytorialnego nie są dzisiaj przygotowane na to, aby problem e-uzależnień rozwiązywać w sposób profesjonalny i systemowy. Do najważniejszych uchybień w rozwiązywaniu problemu osób nadużywających mediów cyfrowych zaliczyć należy: 

  • Brak znajomości skali zjawiska: w objętych kontrolą szkołach i poradniach psychologiczno-pedagogicznych nie była znana skala problemu nadmiernego korzystania przez dzieci i młodzież z mediów elektronicznych. Tylko nieliczne szkoły dokonywały rzetelnej diagnozy środowiska szkolnego pod kątem nadużywania przez uczniów mediów elektronicznych. 
  • Niewystarczająca liczba realizowanych programów profilaktycznych: opracowane i realizowane szkolne programy profilaktyczne i wychowawcze obowiązujące w okresie objętym kontrolą nie były ukierunkowane na działania w zakresie tej problematyki.
  • Brak wytycznych w zakresie identyfikowania zjawiska: Minister Edukacji Narodowej oraz Minister Zdrowia nie opracowali wytycznych określających sposób postepowania w zakresie identyfikowania i diagnozowania zjawiska nadużywania przez dzieci i młodzież̇ mediów elektronicznych oraz realizacji zadań́ w zakresie przeciwdziałania e-uzależnieniu.
  • Bierność poradni psychologiczno-pedagogicznych: w większości poradni zajęcia faktycznie zrealizowane, obejmujące tematykę̨ wyłącznie e-uzależnień, odbywały się sporadycznie i stanowiły odpowiedź na niewielkie w tym zakresie zapotrzebowanie szkół i placówek. Poradnie psychologiczno-pedagogiczne nie podejmowały działań zmierzających do ujawnienia zagrożeń związanych z problemem nadużywania komputera i Internetu.
  • Brak narzędzi diagnostyczny w zakresie problemu e-uzależnień: do prowadzenia przez poradnie psychologiczno-pedagogiczne zajęć niezbędne są̨ wystandaryzowane narzędzia diagnostyczne, których jednostki te nie posiadały. Brak tych narzędzi, w ocenie NIK, utrudnia udzielanie prawidłowego wsparcia potrzebującym.

Aby skutecznie rozwiązywać problemy osób nadużywających mediów cyfrowych, należy w sposób odpowiedni zabezpieczyć działania w zakresie profilaktyki, interwencji oraz integracji. Tylko holistyczne podejście do rozwiązywania interesującego nas zagadnienia czyni wsparcie systemowym oraz profesjonalnym.

Profilaktyka

  1. Uniwersalna – ukierunkowana na całe populacje: działania profilaktyczne adresowane do całych grup (populacji) bez względu na stopień indywidualnego ryzyka występowania problemów e-uzależnień. Ich celem jest zmniejszanie lub eliminowanie czynników ryzyka, sprzyjających rozwojowi problemów związanych z nieodpowiednim użytkowaniem nowoczesnych narzędzi komunikacji. Działania uniwersalne są̨ realizowane na przykład w populacji dzieci i młodzieży w wieku przedszkolnym lub szkolnym, w populacji młodych dorosłych, w populacji rodziców, posiadających dzieci w wieku szkolnym itd. 
  2. Selektywna – ukierunkowana na jednostki i grupy zwiększonego ryzyka: działania profilaktyczne adresowane do jednostek lub grup, które ze względu na swoją sytuację społeczną, rodzinną, środowiskową lub uwarunkowania biologiczne są̨ narażone na większe od przeciętnego ryzyko wystąpienia problemu e-uzależnienia czy problemu fonoholizmu. Profilaktyka selektywna jest z definicji przede wszystkim działaniem uprzedzającym, a nie naprawczym. Zakłada ona oszacowanie czynników sprzyjających angażowaniu się w zachowania problemowe i zastosowanie specyficznych strategii, mających na celu redukcję ryzyka oraz wystąpienia niepożądanych skutków korzystania z nowoczesnych narzędzi komunikacyjnych. 
  3. Wskazująca – gromadzi działania kierowane do jednostek, u których rozpoznano pierwsze objawy zaburzeń lub szczególnie zagrożonych rozwojem problemów, wynikających z kompulsywnego korzystania z mediów cyfrowych (telefonów komórkowych, Internetu, komputera). Cele profilaktyki wskazującej odnoszą się do zapobiegania rozwojowi uzależnienia, ograniczania częstotliwości używania lub zmiana wzorów używania nowoczesnych narzędzi komunikacji na mniej „niebezpieczne”, ryzykowne. Działania ukierunkowane są głównie na indywidualną diagnozę przyczyn problemu i podjęcie stosownej interwencji.

Leczenie (interwencja)

Rozumiane jako uczestnictwo w zaplanowanym procesie terapeutycznym skierowanym do osoby uzależnionej od nowoczesnej technologii. Etap leczenia to etap o charakterze interwencyjnym, w który zaangażowani są nie tylko przedstawiciele ochrony zdrowia, ale również osoby najbliższe.

Integracja

Rozumiana jako ponowne pełne włączenie w uczestnictwo w życiu społecznym zawodowym, szkolnym. 

Zwrócić należy uwagę na to, aby przedszkole i szkoła były tymi miejscami, które podejmują temat odpowiedzialności cyfrowej w sposób profesjonalny. Oznacza to, że na terenie placówki oświatowej podejmowane działania z zakresu profilaktyki e-uzależnień powinny być działaniami:

  • regularnymi, a nie realizowanymi w sposób okazjonalny,
  • długofalowymi (rok szkolny), a nie skumulowanymi w małej jednostce czasu (tydzień, miesiąc),
  • mającymi zaplanowany stały budżet,
  • wpisującymi się w główne kierunki polityki oświatowej państwa,
  • angażującymi nie tylko uczniów, ale również całą kadrę nauczycieli (w tym dyrektora przedszkola/szkoły) oraz rodziców,
  • wykraczającymi swoją tematyką poza obszar używania nowych technologii, sięgającymi do elementów dotyczących relacji, emocji czy kreatywnych sposobów spędzania czasu wolnego2.

Poniżej (w tabeli na końcu artykułu) spisany został przykładowy katalog usług wspierających osoby, które chcą odpowiedzialnie używać mediów cyfrowych. Myśląc o zaangażowaniu placówek oświatowych w rozwiązywanie problemu e-uzależnień, to właśnie aspekt profilaktyki najpełniej wpisuje się w działania edukacyjne możliwe do podejmowania w przedszkolach bądź szkołach.

Wykorzystywanie TIK w edukacji

W roku 2017 Wydział Pedagogiczny Uniwersytetu Warszawskiego oraz PCG Edukacja przeprowadził badania pt. „Polska szkoła w dobie cyfryzacji. Diagnoza 2017”. Diagnoza została przeprowadzona na grupie 100 129 respondentów: uczniów, rodziców, nauczycieli i kadry zarządzającej. Głównym celem badania była kompleksowa diagnoza stanu wykorzystania technologii cyfrowych w szkołach w odniesieniu do całego środowiska szkolnego3.

a_tik_LS_graf.jpg

Najważniejsze wyniki badań można zawęzić do kilku wniosków:

  • TIK w edukacji wykorzystywany jest w połowie polskich szkół. Najczęściej wykorzystywane są prezentacje multimedialne (42%) oraz tablice interaktywne (27%). Tak rozumiane technologie informacyjno-komunikacyjne najczęściej stanowią uzupełnienie zajęć prowadzonych w sposób tradycyjny.
  • 80% badanych osób przyznało, że wykorzystywanie TIK w edukacji zwiększa efektywność oraz atrakcyjność lekcji. Zdaniem ponad 80% badanych zastosowanie cyfrowych technologii edukacyjnych na zajęciach zwiększa zaangażowanie uczniów. Niecałe 20% jest przeciwnego zdania.
  • Badane osoby wskazują również, że TIK w edukacji może stanowić różnego rodzaju zagrożenia. Respondenci najczęściej powoływali się na uzależnienia od mediów, nieumiejętność koncentracji na tradycyjnych metodach nauki, pracy ze standardowymi środkami dydaktycznymi (np. podręcznikiem), spadek uwagi. Respondenci byli zdania, że korzystając z multimediów, narażają się na kontakt z zakazanymi treściami, możliwość przywłaszczania sobie ich danych, cyberprzemoc.

Wartość TIK w edukacji

To, że narzędzia TIK coraz częściej będą wykorzystywane w procesie edukacji, wydaje się być czyś oczywistym. Ale dlaczego dobrze wykorzystywane cyfrowe narzędzia mogą być uznawane za element szkolnej profilaktyki e-uzależnień?

  • Dobrze wykorzystywane przez nauczyciela i uczniów narzędzia cyfrowe ukazują kreatywną stronę edukacji cyfrowej. Tak rozumiany TIK w edukacji jest podstawą do zastosowania narzędzi nowych technologii do rozwiązywania konkretnych problemów uczniów.
  • Kreatywne i użyteczne wykorzystywanie TIK-u w edukacji powodować może sięganie po aplikacje typu „no waste time”, czego skutkiem będzie zwiększenie odsetka osób będących nie tylko zwykłymi biorcami treści internetowych, ale również będących twórcami owych treści.
  • Możliwość używania narzędzi nowych technologii w szkole (czytaj: brak bezwzględnego zakazu przynoszenia smartfonów do szkoły) nie wytwarza psychicznej pustki wśród tych uczniów, którzy są nadmiernie związani z nowymi technologami. Tacy uczniowie – dzięki możliwości używania TIK w szkole – są mniej zdenerwowani, rozproszeni, rzadziej przejawiają w swoim zachowaniu elementy związane z syndromem odstawiennym, czują się bezpieczniej, mają większe poczucie wpływu na dziejące się wokół nich wydarzenia.
  • Zaplanowane i świadome wykorzystywanie TIK w edukacji uczy racjonalnego (nie kompulsywnego) sięgania po cyfrowe narzędzia. Świadome i kontrolowane wykonywanie czynności jest podstawą każdego procesu terapeutycznego w zakresie uzależnień behawioralnych.
  • Używanie nowych technologii w procesie kształcenia uczniów może przyczynić się do większej ich wrażliwości społecznej, ale również może podnieść wiedzę w zakresie realnego wsparcia z użyciem TIK innym uczniom czy nauczycielowi (np. w procesie wykrywania cyberprzemocy, ograniczenia hejtu, uwrażliwienia na problem sekstingu czy patostreamingu).

Dodatkowo stwierdzić należy, że rozsądne używanie TIK w edukacji wspiera sam proces przekazywania wiedzy poprzez:

  • zwiększanie indywidualizacji procesu kształcenia,
  • umożliwienie nauki z dowolnego miejsca, w dowolnym czasie,
  • umożliwienie nauki zgodnej z indywidualnym stylem uczenia się dziecka,
  • umożliwienie nauki we własnym tempie,
  • dokładne monitorowanie postępów edukacyjnych dziecka,
  • współpracę dzieci w międzynarodowych zespołach,

W świecie coraz bardziej zdominowanym przez nowe technologie zaznaczyć należy, że to, czego uczniom dzisiaj najbardziej brakuje, to takiej przestrzeni, która z jednej strony dbałaby o odpowiednie rozwijanie kompetencji cyfrowych, z drugiej zaś stwarzała takie możliwości, aby uczniowie potrafili budować między sobą i nauczycielami realne (nie wirtualne) więzi. A zatem taka powinna być polska szkoła: nowoczesna i cyfrowa, ale przede wszystkim nastawiona na budowanie głębokich relacji.

PROFILAKTYKA LECZENIE INTEGRACJA (ZDROWIENIE)
  • prowadzenie badań (w tym badań ewaluacyjnych funkcjonowania katalogu usług i wdrożonego Modelu
  • realizacja szkolnych programów profilaktycznych,
  • realizacja konkursów szkolnych, debat, konferencji promujących tworzenie kultury pozostawania off-line, promujących ideę budowania prawidłowych relacji, ważności emocji w życiu człowieka,
  • promowanie konstruktywnego i społecznie zaangażowanego korzystania z mediów cyfrowych i urządzeń mobilnych,
  • realizacja kampanii społecznych niwelujących stereotypowe myślenie o problematyce e-uzależnień,
  • wsparcie rodziców w zakresie nabywania cyfrowych kompetencji i zwiększania wiedzy o zjawiskach bezpośrednio związanych z problemem e-uzależnienia, wchodzenia rodziców w świat mediów cyfrowych wspólnie z dzieckiem,
  • wsparcie w nabywaniu kompetencji rodzicielskich w zakresie wspólnego spędzania czasu wolnego, zabawy,  budowania więzi i odpowiednich emocji
  • wspieranie oddolnych inicjatyw angażujących przestrzeń miasta oraz jego mieszkańców odnoszących się do odpowiedzialnego korzystania z mediów cyfrowych
  • opracowanie specjalistycznej ścieżki terapeutycznej dla osób e-uzależnionych,
  • prowadzenie terapii indywidualnej oraz grupowej dla osób e-uzależnionych,
  • organizacja wyjazdów terapeutycznych dla dzieci, młodzieży oraz osób dorosłych (campy offline),
  • pobyt w specjalistycznej klinice dla osób uzależnionych behawioralnie, w szczególności osób uzależnionych od korzystania z internetu, komputera, portali społecznościowych, smartfona
  • wyraźne wsparcie merytoryczne oraz finansowe poradni psychologiczno-pedagogicznych realizujących działania gminy w zakresie rozwiązywania problemu e-uzależnień,
  • tworzenie na poziomie gminy/powiatu ośrodków profilaktyki i terapii uzależnień
  • opracowanie specjalistycznej ścieżki terapeutycznej dla osób, które doświadczyły problemu e-uzależnień,
  • prowadzenie terapii indywidualnej oraz grupowej dla osób, które doświadczyły problemu e-uzależnień,
  • stworzenie możliwości odpracowania długu finansowego związanego np. z patologicznym hazardem w Internecie czy uzależnieniem od gier on-line,
  • pomoc w znalezieniu utraconej pracy,
  • wspieranie grup anonimowych graczy,
  • wspieranie inicjatyw edukacyjnych podejmowanych przez osoby, które poradziły sobie z problemem e-uzależnienia

1 Najwyższa Izba Kontroli, Informacja o wynikach kontroli pt: Przeciwdziałanie e-uzależnieniu dzieci i młodzieży, Kielce, 2016, dostępne na: https://www.nik.gov.pl/plik/id,12563,vp,14960.pdf 

Więcej o najważniejszych rekomendacjach dla środowiska szkolnego oraz rodzinnego w M. Dębski (2017, s.56-70). 

3 Więcej na https://www.librus.pl/doradca-dyrektora/informacje-prawne/organizacja-pracy-szkoly/stan-cyfryzacji-polskich-szkol-ku-refleksji-raport-2017/ 





dr Maciej Dębski 

Pracownik naukowy Uniwersytetu Gdańskiego, założyciel i lider Fundacji Dbam o Mój Z@sięg, socjolog problemów społecznych, edukator społeczny, ekspert w realizacji badań naukowych, ekspert Najwyższej Izby Kontroli, Rzecznika Praw Obywatelskich, Fundator i Prezes Fundacji Dbam o Mój Z@sięg, autor/współautor publikacji naukowych z zakresu problemów społecznych (bezdomność, przemoc w rodzinie, uzależnienia od substancji psychoaktywnych, uzależnienia behawioralne), autor/współautor dokumentów strategicznych, programów lokalnych, pomysłodawca ogólnopolskich badań z zakresu fonoholizmu i problemu cyberprzemocy zrealizowanych wśród 22 000 uczniów oraz 4 000 nauczycieli. W roku 2016 wdrożył pierwszy w Europie eksperyment społeczny odcięcia 100 osób na 72 godziny od wszelkich urządzeń elektronicznych (telefonów komórkowych, tabletów, Internetu, gier on-line playstation, telewizji), który zakończył się sukcesem badawczym.



Interesuje Cię ta tematyka? Przeczytaj również:

Najbardziej aktualne artykuły: