Dysfunkcja rodziny (lub: dysfunkcjonalność) to termin dość szeroki. Dotyczy zarówno rodzin patologicznych, ale także innych, w których dochodzi do działań obniżających (lub pozbawiających) poczucie bezpieczeństwa. A to bezpośrednie uderzenie w fundament zdrowego wychowania i rozwoju człowieka.

Skutki dysfunkcyjności rodziny dla dzieci

Bezpośrednio, już w dzieciństwie, dzieci z rodzin dysfunkcyjnych narażone są na utrwalanie wzorców zachowań, które są niekorzystne dla nich i dla społeczeństwa, ponieważ w dorosłym życiu będą nadal borykać się z problemami, których źródło jest w dzieciństwie. Mogą to być trudności w radzeniu sobie z emocjami, kłopoty w tworzeniu i utrzymaniu związków, problemy z poczuciem bezpieczeństwa. Związane jest to z postrzeganiem rzeczywistości przez pryzmat emocji i ról, w których funkcjonowały w dzieciństwie. 

• Bohater rodzinny – odpowiedzialny, rezygnujący z własnych celów życiowych na rzecz rodziny, często sfrustrowany, bo poświęcił się młodszemu rodzeństwu, dbaniu o dom, minimalizowaniu skutków np. uzależnień rodziców, a zaniedbał swoje wykształcenie, zrezygnował ze swoich aspiracji.
• Wspomagacz – opiekun nieradzącego sobie z rzeczywistością dorosłego, w przyszłości prowadzi to do wyboru roli żony alkoholika lub męża uzależnionej.
• Klaun, błazen, maskotka rodzinna – jego zadaniem jest rozładowywanie napięć – wyćwiczył strategie radzenia sobie ze stresem przez błaznowanie, ironizowanie. W dorosłym życiu może mieć trudności z „poważnym” traktowaniem siebie i innych.
• Kozioł ofiarny – wyrzutek rodzinny, najbardziej narażony na powielenie schematów rodzinnych, wcześnie sięga po alkohol i inne środki uzależniające, aby zminimalizować psychiczne cierpienie.
• Stosowanie biernego oporu – ucieczka w świat fikcji, fantazji, marzeń, zobojętnienie na rzeczywistość, prowadząca do szukania sposobów zagłuszenia przykrych przeżyć: alkohol, narkotyki, leki, dopalacze, autoagresja.

Potrzeby dziecka z rodziny dysfunkcyjnej a działania szkoły/przedszkola

Potrzeby tych dzieci są takie same, jak ich rówieśników: zrozumienie, stałość reakcji dorosłych, regularność w funkcjonowaniu, powtarzanie i cierpliwość opiekunów. To bardzo ważne, aby nauczyciele mieli to na uwadze, ponieważ trudne (zaburzone) zachowania mogą utrudniać dorosłym zobaczenie tego, co jest podłożem takich zachowań, a wtedy koncentrują się na nieefektywnych, a nawet szkodliwych dla dziecka działaniach. Najczęstsze błędy:

• Reakcje emocjonalne na zachowanie trudne (np. podniesiony głos, rozkazywanie, karanie, odbieranie dziecku możliwości wyjaśnienia sytuacji). Powoduje to narastanie kłopotów dziecka, które utwierdza się w przekonaniu, że dorośli nie liczą się z jego emocjami. To może eskalować trudne zachowania.
• W komunikowaniu się z uczniem – skupienie na nakazach, zakazach, pouczaniu, wskazywaniu gotowych rozwiązań, bez uzgadniania potrzeb i oczekiwań. Takie zachowanie pokazuje uczniowi, że silniejszy ma rację, co może utrwalać i tak już zaburzone widzenia świata.
• Wzywanie rodziców albo odsyłanie do psychologa lub dyrektora. To swoiste wywieszenie białej flagi. Nauczyciel pokazuje uczniowi swoją bezradność wobec niego i jego sytuacji, co może prowadzić do eskalacji trudnych zachowań. Ponadto wzywanie „dysfunkcyjnego” rodzica (jeśli nauczyciel wie lub podejrzewa, że takim jest) naraża dziecko na kłopoty w domu, który już funkcjonuje w sposób zaburzony. To może spowodować zniszczenie zaufania (lub w ogóle możliwości zbudowania zaufania) między uczniem a nauczycielem. Może też budować wrogość ucznia do nauczyciela, którego postrzega jako „agresora”.
• Oczekiwanie szybkich efektów (Tak ma być i już!). Nadwyręża relacje uczeń-nauczyciel, nawet te oparte na wzajemnym szacunku, ponieważ prowadzi do eskalowania oczekiwań, których uczeń spełnić nie jest w stanie.
• Skupianie się na błędach i trudnych zachowaniach, zamiast wzmacniania właściwych i doceniania sukcesów. To powoduje, że nauczyciel będzie mieć coraz większy kłopot z zobaczeniem rzeczywistych potrzeb dziecka, a uczeń będzie tracił zapał do jakiejkolwiek zmiany, bo nie widząc sukcesów, zniechęci się do podejmowania jakichkolwiek działań.

Działania, które mogą być skuteczne

1. W pracy dydaktycznej:

• Postaw na działania zwiększające poczucie bezpieczeństwa swoich uczniów: zrozumiały dla uczniów model organizacji lekcji, jasne kryteria oceny wiedzy i umiejętności, możliwość decydowania o wyborze technik i metod, techniki samodzielnej oceny postępu.
• Stosuj metody, które sprzyjają zaangażowaniu: projekt edukacyjny, instrukcje i przewodniki do planowanych działań dydaktycznych, możliwość korzystania z notatek graficznych, prace z małych zespołach wg instrukcji i w parach.
• Stosuj techniki zwiększające możliwości koncentracji uwagi: zadbaj o miejsce w sali, które uczeń akceptuje, zwróć uwagę na rozpraszacze (dekoracje, dźwięki, ilość przedmiotów na ławce ucznia), mów niezbyt szybko, akcentuj to, co ważne, stosuj wizualizacje, modele, pokazy.
• Stosuj metody aktywnego notowania (np. notatki graficzne, mapy mentalne) i aktywnego czytania (np. pytania do tekstu, streszczenia, wizualizacje, komentarze do tekstu).
• Wprowadzaj aktywne metody rozwiązywania problemów (np.: lista gdybania: Gdyby… Załóżmy, że… Przypuśćmy, że… Na chwilę wyobraźmy sobie, że… Gdybyś był... Gdybyś mógł..., Kapelusze de Bono czy Role Walta Disney’a).

2. W pracy wychowawczej:

• Pamiętaj, że zmiana jest możliwa tylko wtedy, gdy obie strony są zaangażowane.
• Bądź cierpliwy – utrwalone schematy zachowań wymagają długotrwałej pracy, nie ma czarodziejskiej różdżki.
• Akceptuj uczenia takim, jaki jest.
• Przekonanie, że coś jest niemożliwe (np. ze względu na rodzinę), czynią to niemożliwym do osiągnięcia.
• Przygotowując zajęcia, miej w świadomości fakt, że aby uczniowie osiągali sukcesy, muszą się uczyć, a nie być nauczani.
• Doceniaj każdy pozytywny aspekt działania ucznia, chwal za starania, nie tylko za efekt.
• Podkreślaj sprawczość uczniów, wspieraj ich w przejmowaniu odpowiedzialności za swoje działania.
• Pamiętaj, że każde doświadczenie rozwija zarówno uczniów, jak i Ciebie. Jesteś modelem do budowania właściwych postaw przez Twojego ucznia.
• Pracuj nad przekonaniem swojego ucznia, że może odnieść sukces (przekonania nauczycieli wpływają na sukcesy uczniów tak samo, jak przekonania o własnych możliwościach).
• Pomagaj w planowaniu sukcesów i wspieraj w ich osiąganiu.
• Uzgadniaj i wyjaśniaj zasady.
• Bądź uważny(-a), czytaj potrzeby swoich uczniów i reaguj na destrukcyjne komunikaty (np. „To nie dla mnie…”, „Nie nadaję się…”, „W życiu się tego nie nauczę…”).
• Wzmacniaj przestrzeń rozwoju osobistego zarówno uczniów, jak i swoją.
• Szukaj wsparcia w radzie pedagogicznej i u specjalistów.
• Pozwól sobie na odpoczynek. Twój dobrostan jest Twoim narzędziem pracy. Dbaj o siebie.

W codziennej pracy

Uczniowie z rodzin dysfunkcyjnych to bardzo wymagająca grupa. Potrzebują m.in. wsparcia w codziennych działaniach, wzmożonej uwagi nauczyciela, często mierzenia się z trudnymi zachowaniami, pracy z grupą nad akceptacją tych uczniów i włączaniem ich w zespół, kontrolowania swoich emocji – szczególnie wtedy, gdy podważają autorytet nauczyciela lub nie reagują na polecenia. Pilnuj swoich emocji. Pamiętaj, że należą do Ciebie. To nie uczeń Cię denerwuje, to Ty się zdenerwowałeś(-łaś)! Nie przekładaj swoich problemów na uczniów. Wiem, że możesz czuć się bezradny(-a), sfrustrowany(-a), przemęczony(-a)… Ale pochodzenia nikt sobie nie wybiera, a dysfunkcja rodziny nie musi być „winą” rodziców. Może mieć wiele przyczyn, m.in. brak świadomości wychowawczej, wychowanie w dysfunkcyjnej rodzinie i nieporadzenie sobie z traumami przeszłości, bezrobocie, choroby psychiczne, nadmierne obciążenia, jak chociażby choroba czy niepełnosprawność jednego z członków rodziny i wiele innych. Te dzieci niosą na barkach ciężary ponad ich siły. Często doświadczają wstydu, poczucia krzywdy. Są bezradne i zdezorientowane. One nie chcą się tak czuć. Walczą o swoje życie tak, jak potrafią. Bądź ich sprzymierzeńcem!




Maria Tuchowska
Nauczyciel dyplomowany, polonista i teolog. Posiada wieloletnie doświadczenie w pracy z dziećmi i młodzieżą w placówkach integracyjnych różnego poziomu, edukator, coach, przeprowadziła ok. 600 szkoleń z zakresu kompetencji psychospołecznych nauczycieli, prawa oświatowego, pracy z dziećmi i młodzieżą z różnego typu zaburzeniami. Specjalizuje się również w tematyce dotyczącej zagadnień związanych z obecnością rodziców w szkole.