Pierwsze środowisko wychowawcze dziecka to rodzina. To tam właśnie dziecko uczy się postaw i wartości, które albo będą towarzyszyły mu przez całe życie, albo będą stanowiły stały punkt odniesienia, jeśli świadomie podejmie proces zmiany. Tam także kształtuje się obraz relacji ze światem i ludźmi.

Modele wychowania w rodzinie

W psychologii opisane są trzy modele wychowania w rodzinie. Każdy z nich silnie oddziałuje na postawy i zachowania dziecka.

1. Model autorytarny, autokratyczny

W takiej rodzinie to rodzic decyduje i „rządzi” życiem dziecka: ustala zasady, kierując się tylko swoim punktem widzenia, stosuje kary za każde przekroczenie zasad. Przywileje są rzadkością, a jeśli, to także decydujące jest to, co rodzic postrzega jako przywilej. Komunikacja jest jednokierunkowa – zawsze rodzic do dziecka, bez możliwości dyskutowania. Normy i zasady są sztywne i nie podlegają żadnym negocjacjom. Motywacje rodziców stosujących taki model często oparte są na tak rozumianej miłości do dziecka, bo z ich punktu widzenia tylko nakazy, posłuszeństwo i przymus (bo rodzic zawsze wie lepiej, co dla dziecka jest dobre) mogą doprowadzić do wychowania „dobrego” człowieka i chronić dziecko przed złymi wpływami. W tym modelu nie rozmawia się o emocjach, dzieci są trzymane na dystans, okazywanie uczuć traktowane jest jako słabość.

Konsekwencje dla dzieci

• Bezradność i dezorientacja wynikająca często z braku rozumienia zasad i norm, do których się dziecko przymusza, a pytania na ten temat kwitowane są najczęściej odpowiedziami typu: „Dorośniesz, to zrozumiesz…”, „To nie są Twoje sprawy…”, „To dla Twojego dobra…”.
  
  
• Wymagania stawiane dziecku nie uwzględniają jego stopnia dojrzałości czy możliwości sprostania, często jest więc karane za niewykonanie tego, czego się od niego oczekuje. To powoduje, że dziecko funkcjonuje od jednej porażki do kolejnej, nieustająco obawiając się za występowanie kar. Jest stale sfrustrowane, ma obniżoną samoocenę, nie wierzy w swoje możliwości.
  
  
• Postawa agresywna: ponieważ dziecko boi się swoich rodziców, a nie ma siły i możliwości, aby się im skutecznie przeciwstawić, przenosi swoje odczucia na kolegów i koleżanki (agresja fizyczna i werbalna wobec słabszych, może dać mu poczucie siły i sukcesu, których tak bardzo mu brakuje). Silne emocje, które targają takimi dziećmi, powodują także zaburzenia koncentracji uwagi, często gubią swoje rzeczy, zapominają o zadanych zadaniach, przeszkadzają nauczycielom i innym uczniom, fantazjują.
  
  
• Postawa bierna: nieśmiałe, bierne, unikające rówieśników, łatwo padające ofiarą silniejszych kolegów i koleżanek. Ich kłopoty często umykają uwadze pedagogów, ponieważ są posłuszne, ciche, nie sprawiają kłopotów wychowawczych. Mimo wystarczających zasobów intelektualnych, często mają kłopoty w nauce: pracują wolno, trudno im opanować nowe zagadnienia, wejść w nowe sytuacje edukacyjne. Głęboko tłumione emocje mogą powodować choroby psychosomatyczne i zaburzenia psychiczne.
  
  
• Postawa nerwicowa: najczęstszym (widocznym) objawem są tiki takie jak grymasy twarzy, mruganie, ruchy głową lub ramionami, które nasilają się, gdy dziecko jest niespokojne lub zdenerwowane, jąkają się, obgryzają paznokcie. Bywają nadpobudliwe, łatwo wpadają w konflikty, gniew, wszczynają bójki, ale też popadają w stany lękowe, reagują płaczem w błahych sytuacjach. Mają spore kłopoty w nauce i w relacjach rówieśniczych.

2. Model liberalny

Rodzice nie ograniczają w żaden sposób swobody dziecka (albo dlatego, że tak kochają, że nie potrafią zabronić albo nie interesuje ich dziecko, więc taka postawa jest wygodna). Dziecko zasypywane jest prezentami, nagrodami, dom funkcjonuje pod dyktando dziecka. Ono samo nie ma obowiązków, a konsekwencje jego działań biorą na siebie rodzice.

Konsekwencje dla dziecka:

• Dziecko nie zna zasad życia społecznego. Każda próba skłonienia go do zastosowania się do norm (np. w przedszkolu lub w szkole) powoduje żywiołowy protest, ponieważ odbierana jest przez dziecko jako krzywda, ograniczenie swojej wolności. Wtedy pojawiają się zachowania trudne (krzyki, odpychanie, rzucanie przedmiotami, także agresja fizyczna lub słowna) nakierowane na osobę, która stawia ograniczenia.
  
  
• Problemy z przystosowaniem się do grupy, z respektowaniem zasad ustalonych w społeczności (występują zachowania antyspołeczne, egoistyczne, uwzględniające tylko zachcianki dziecka).
  
  
• Kłopoty z wyznaczaniem celów i dążeniem do ich realizacji, szybko się zniechęca (przy pierwszej trudności), oczekuje wyręczania.
  
  
• Nie szanuje własności własnej i cudzej.
  
  
• Roszczeniowe, pełne złości, gniewu, także agresywne, gdy otoczenie nie dostosowuje się do jego kaprysów.
  
  
• Jeśli powodem liberalnego wychowania jest unikanie przez rodziców głębszego zainteresowania się dzieckiem, czuje się ono zaniedbywane, nieważne, samotne, niezauważane. To eskaluje zachowania trudne, które mają zwrócić uwagę na niego.

3. Model demokratyczny

Oparty jest na postrzeganiu dziecka jako człowieka, który ma mniejsze doświadczenie od dorosłych, uczy się życia, dlatego potrzebuje wsparcia, akceptacji, wyjaśniania, a przede wszystkim poczucia bezpieczeństwa, aby mogło uwierzyć w siebie i budować swoje poczucie wartości, wzmacniać odporność psychiczną i przeżywać emocje. W takim wychowaniu ważne są prawa wszystkich członków rodziny, a zasady i normy są ustalane, dyskutowane i dostosowane do możliwości rozwojowych dziecka.

Konsekwencje dla dziecka

• Dziecko przyswaja zasady życia społecznego, ponieważ rozumie ich zasadność.
  
  
• Nagradzane za sukcesy i wspierane w naprawianiu błędów (w tym przekraczania granic), wzmacnia swoją samoocenę i poczucie wartości.
  
  
• Rodzice rozmawiają z dzieckiem na wszystkie tematy, stąd mniej jest okazji do przeżywania lęków, a nawet jeśli dzieje się coś, co przestraszy, dziecko wie, że rodzice pomogą się z tym uporać. Tak rośnie jego poczucie bezpieczeństwa.
  
  
• W tym modelu okazywanie emocji i rozmowy o uczuciach, przeżyciach są naturalne, więc dziecku łatwiej zrozumieć swoje emocje i zaakceptować emocje innych ludzi.
  
  
• Relacje z rówieśnikami i dorosłymi są oparte na szacunku, więc łatwo dostosowuje się do grupy rówieśniczej i stosuje do norm wyznaczonych przez dane środowisko.
  
  
• W szkole/przedszkolu wykazuje się zdyscyplinowaniem, odpowiedzialnością, życzliwością i otwartością na nowe wyzwania. Osiągają sukcesy w nauce na miarę swoich możliwości. Chętnie angażuje się w działania społeczne.
  
  

  

Szkoła/przedszkole a zachowania trudne u uczniów

Obserwując zachowania trudne u dzieci/nastolatków, dobrze jest pogłębić znajomość środowiska rodzinnego. Można to osiągnąć, spotykając się z rodzicami i podejmując rozmowy na tematy wychowawcze, pytać o ich poglądy na wychowanie, o sposoby radzenia sobie z trudnościami w wychowaniu, o osoby, do których dziecko/nastolatek ma zaufanie i chętnie zwraca się do nich o pomoc i wsparcie. Takie rozmowy (bez pouczania, sugerowania, doradzania) mogą dać nauczycielowi bardzo wiele informacji na temat modelu wychowania w rodzinie. To poszerzy kontekst widzenia zachowań trudnych u wychowanka. Nauczyciel wdraża działania, które są korzystne dla kształtowania właściwych postaw i zachowań dziecka, ale szanuje prawa rodziców do wychowania swoich dzieci w taki sposób, jaki uznają za stosowne.

Zgodnie z obowiązującym prawem rodzic jest pierwszym (i właściwie jedynym) wychowawcą swojego dziecka. Szkoła/przedszkole ma obowiązek wspierać rodziców, ale nie może wchodzić w ich kompetencje. Jeśli więc dziecko łamie zasady obowiązujące w placówce, nauczyciele mają prawo podejmować działania, które doprowadzą do tego, że dziecko zastosuje się do norm (nawet jeśli rodzic neguje takie działania). Jeśli jednak rzecz dotyczy domu, nauczyciel musi uznać prawa rodzica. To dziecko/nastolatek jest podmiotem oddziaływań wychowawczych, nigdy rodzic. Pozostaje oczywiście możliwość dostarczania rodzicom wiedzy, która wzmocni ich kompetencje wychowawcze, w tym rozumienie skutków, jakie powoduje stosowanie modelu autokratycznego lub liberalnego. Mogą to być spotkania z ekspertami (psycholodzy, pedagodzy) organizowane przez szkołę, przedszkole, materiały publikowane na stronie internetowej placówki, linki do projektów społecznych dotyczących wychowania, tematyczne spotkania z rodzicami konkretnych zespołów klasowych itd.



Maria Tuchowska
Nauczyciel dyplomowany, polonista i teolog. Posiada wieloletnie doświadczenie w pracy z dziećmi i młodzieżą w placówkach integracyjnych różnego poziomu, edukator, coach, przeprowadziła ok. 600 szkoleń z zakresu kompetencji psychospołecznych nauczycieli, prawa oświatowego, pracy z dziećmi i młodzieżą z różnego typu zaburzeniami. Specjalizuje się również w tematyce dotyczącej zagadnień związanych z obecnością rodziców w szkole.