Wartości skłaniają nas do zachowań, które są dobre dla wszystkich i nikogo nie krzywdzą. Stoją na straży ładu, życia i jego jakości. Brak wartości moralnych stanowi zagrożenie dla świata. Wychowanie do wartości to kreowanie i wzmacnianie postaw opartych na wartościach moralnych (humanistycznych, etycznych).

Uporządkujmy pojęcia

W aksjologii (nauce o wartościach) pojawiają się różne klasyfikacje. Najogólniej wartości można podzielić na:

1. materialne: dom, samochód, komputer, telefon, biżuteria itd.,

2. niematerialne:

• moralne: szacunek, mądrość, uczciwość, prawda itd.,
• pozamoralne: zdrowie, aktywność fizyczna, czytanie książek, praca itd.

Wartości moralne wyznaczają normy etyczne, czyli wskazania, jak powinno się żyć. Są one niezależne od postępowania ludzi. Np. uczciwość pozostaje normą nawet wtedy, gdy w danym środowisku dominują ludzie nieuczciwi. Tak więc usprawiedliwianie siebie, bo „wszyscy tak robią”, jest nieuprawnionym nadużyciem. Nawet jeśli ta generalizacja („wszyscy”) znalazłaby uzasadnienie w jakiejś społeczności (np. wszyscy mieszkańcy tego domu…), to i tak nie jest usprawiedliwieniem, ponieważ norma etyczna istnieje niezależnie, wynika z idealnych wartości (za Platonem).

Funkcja wartości moralnych w życiu człowieka 

Wartości moralne porządkują myślenie o świecie, są tym, czego człowiek chce, do czego dąży, czym się kieruje przy podejmowaniu decyzji, regulują relacje między ludźmi, pozwalają oceniać postępowanie swoje i innych osób w kategoriach dobra i zła. Stanowią także ważny czynnik wpływający na osobiste poczucie wartości człowieka: jaki jest stosunek do samego siebie i do innych ludzi. W świecie wartości swoistymi drogowskazami (punktami odniesienia, kryteriami) mogą być prawo, prawo naturalne, Dekalog, kodeksy moralne, tradycja itd.

Rozwój człowieka a rozwój wartości 

Rozwój wartości nie jest powiązany harmonijnie z rozwojem w innych obszarach. Może być dostrzegana duża dysproporcja w rozwoju wartości u dzieci tej samej grupy wiekowej, ponieważ jest on bardzo silnie stymulowany zewnętrznie. Oczywiście, rozumienie tego, co dobre, a co złe, łączy się z rozwojem np. intelektualnym i psychicznym, ale już stosowanie wartości w praktyce zależne jest od wielu czynników – w tym od środowiska rodzinnego i lokalnego, a także wpływu grupy rówieśniczej. Najprościej rzecz ujmując, wychowuje do wartości ten, kto sam tymi wartościami żyje, ponieważ tylko przykład ma siłę oddziaływania wystarczającą, żeby dziecko chciało wartość urzeczywistnić w swoim życiu.

Będą więc w społeczeństwie tacy, którzy nie wyjdą poza poziom pierwszy: „chcę – nie chcę”. To ludzie, którzy nie uwzględniają innego punktu widzenia niż własny. Będą tacy, którzy rozwiną pragnienia: „chciałbym to czuć – nie chciałbym tego odczuwać”. Ale najwyższy poziom wartości osiągną ci, którzy postępują zgodnie z wyznaczonym przez idealną wartość kierunkiem: „to jest dobre, więc tego chcę – to jest złe, więc tego nie chcę”. To najwyższy i najtrudniejszy poziom życia wartościami. Pisałam o tym w artykule: „Chcę to, nie chcę tego – wychowanie do wartości”.

Jak pracować z dziećmi nad rozwojem wartości?

Praca nad rozwojem wartości to tworzenie takich sytuacji, w których dzieci doświadczają korzyści ze stosowania wartości lub obserwują wartości w postępowaniu dorosłych, którzy są dla nich autorytetem. Można więc przyjąć, że praca nauczyciela wychowawcy nad rozwijaniem wartości u dzieci w przedszkolu, to z jednej strony modelowanie (modelem jest nauczyciel), a z drugiej inspirowanie do wchodzenia w różne sytuacje w odniesieniu do norm etycznych (kontrakty, umowy, zasady itd.). Pomocne mogą być także ćwiczenia, które uświadamiają, jak ważne są wartości moralne w życiu.

1. Modelowanie:

• Postawa asertywna oparta na szacunku do siebie i do innych osób niezależnie od wieku i pozycji społecznej, budowanie dobrych relacji: uznawanie takich samych praw wszystkich osób.
• Komunikacja asertywna: „Wiem…”, „Rozumiem…”, „Myślę, że…”, „Chciałabym…”, „nie zgadzam się…”.
• Sprawiedliwość: „Umówiliśmy się…”, „W kontrakcie ustaliliśmy, że…”.
• Konsekwencja zarówno w sytuacjach, gdy dziecko łamie zasady, jak i wtedy, gdy obiecana była nagroda.
• Stałość w reakcjach – za takie samo zachowanie, są takie same konsekwencje (nie ma dni, w których nauczyciel nie zauważa łamania zasad, ani takich, w których jest bardzo rygorystyczny w wyciąganiu konsekwencji).
• Zrównoważenie emocjonalne – nauczyciel panuje nad emocjami, a jego reakcje nie są zależne od zachowania dzieci.
• Dobre przygotowane, ciekawe zajęcia – pokazują, że nauczyciel szanuje swoich uczniów i pracuje rzetelnie i uczciwie.
• Akceptowanie praw dziecka, w tym prawa do popełniania błędów, do niewiedzy, braku zrozumienia i wypracowanych norm etycznych.

2. Inspirowanie do poznawania świata wartości:

• Wypracowywanie z dziećmi kontraktów (i modyfikowanie tych umów zgodnie z postępującym rozwojem uczniów).
• Projekty edukacyjne (szczególnie projekty społeczne) umożliwiające dzieciom zaangażowanie w różne działania, które wpływają na rozwój wartości, np. współpraca z domem opieki, z ośrodkiem opieki nad niepełnosprawnymi, ze schroniskiem dla zwierząt, z przytuliskiem dla koni, z instytucjami zajmującymi się ochroną przyrody, z instytucjami kultury i sztuki itd.
• Spotkania z osobami ważnymi dla społeczności lokalnej, które np. chronią innych: strażak, ratownik medyczny, lekarz, pielęgniarka, policjant.
• Słuchanie opowiadań, w których bohaterowie muszą podjąć decyzje dotyczące wartości.
• Akcje charytatywne w przedszkolu.
• Promowanie regionu – działania związane z poznawaniem małej ojczyzny, ludzi związanych z regionem, a także kultury i sztuki swojego regionu.

3. Przydatne metody

• Lustro: Wieszamy w kącie sali (dobrze, żeby był zasłonięty, np. w rogu, za szafkami) lustro, które oznacza: „Pomyśl o konsekwencjach! Czy Twoje działanie będzie dobre dla wszystkich?”. W dowolnej sytuacji, gdy dzieci mają wątpliwości, co do oceny sytuacji czy podjętej decyzji, podchodzą i patrząc sobie w oczy, uczciwie pytają i uczciwie sobie odpowiadają. Lustro może być stałym elementem pracy. Rolą nauczyciela jest przypominanie, że każdy ma zasoby, aby postępować tak, by i mnie i innym było ze sobą dobrze (za: Irena Koźmińska i Elżbieta Olszewska: „Z dzieckiem w świat wartości”, 2020).
• Kłębek: Może to być ćwiczenie, które zbiera informacje z różnych zajęć danego dnia czy tygodnia. Potrzebny jest kłębek sznurka. Nauczyciel, trzymając koniec sznurka, zaczyna opowieść, np. „Trzeba mieć odwagę, żeby…” (podaje kłębek któremuś uczniowi, ale nie temu najbliżej stojącemu), ten kończy zdanie: „…sprzeciwić się całej grupie” (lub inne: „…przyznać się do winy”, „…przeprosić”, „…podejść do nowego kolegi”, „…zabrać głos”, „…powiedzieć prawdę, gdy inni kłamią…”). Kolejne dzieci przejmują kłębek, odpowiadają i zatrzymując sznurek, podają kłębek dalej. Tworzy się pajęczyna. Żeby ją rozplątać, trzeba odtworzyć drogę kolejnych wypowiedzi (tym sposobem utrwalają się w pamięci). Jeśli któreś dziecko nie ma pomysłu, inni mogą podpowiedzieć.
• Budowanie zaufania: W sali ustawiony jest tor przeszkód (bezpieczny dla dzieci – mogą to być poduszki rozstawione w różnych punktach wolnej od stolików przestrzeni). Dzieci ustawione są w parach. Jedna osoba zasłania oczy (np. chustką), druga, trzymając ją za ramię, bezpiecznie przeprowadza przez tor przeszkód. Potem zmiana ról w parach. Zmiana układu przeszkód. Po zakończeniu ćwiczenia rozmowa o zaufaniu: co to jest, jak je budować, co niszczy zaufanie itd.
• O szkodliwości przemocy słownej: Potrzebne są dwa jabłka. Zanim zostaną pokazane dzieciom, jedno z nich najlepiej dzień wcześniej należy uderzyć kilka razy np. gładkim patykiem tak, aby nie uszkodzić skórki. Na zajęciach prosimy dzieci, aby jednemu jabłku mówiły komplementy, chwaliły, zachwycały się nim, a drugie obrażały, negowały jego urodę, smak, wielkość, mówiły przykre rzeczy… Po tej sekwencji nauczyciel pokazuje, że jabłka są nadal takie same zewnętrznie, ale po przekrojeniu jabłko, któremu „dokuczano” jest w środku bardzo poobijane, ma mnóstwa ran, których już cofnąć się nie da… (przeczytane w sieci, autor nieznany).

Rozwój wartości to długotrwały proces. Wymaga systematycznej pracy zarówno nauczycieli w przedszkolu (później w szkole), ale przede wszystkim dorosłych opiekunów w najbliższym środowisku. Stąd też tak ważna będzie współpraca z rodzicami w pracy nad rozwojem wartości ich dzieci.



Maria Tuchowska
Nauczyciel dyplomowany, polonista i teolog. Posiada wieloletnie doświadczenie w pracy z dziećmi i młodzieżą w placówkach integracyjnych różnego poziomu, edukator, coach, przeprowadziła ok. 600 szkoleń z zakresu kompetencji psychospołecznych nauczycieli, prawa oświatowego, pracy z dziećmi i młodzieżą z różnego typu zaburzeniami. Specjalizuje się również w tematyce dotyczącej zagadnień związanych z obecnością rodziców w szkole.