Zaburzenia zachowania są diagnozowane u dziecka, jeśli powtarzają się wielokrotnie, stanowią utrwaloną strategię postępowania, są nieakceptowane społecznie oraz były widoczne w postępowaniu dziecka co najmniej od 12 miesięcy. Zaburzenia zachowania powinny być rozpoznawane w przedszkolu, ale diagnozę stawia lekarz psychiatra. W postępowaniu diagnostycznym rodziców może wspierać psycholog z poradni psychologiczno-pedagogicznej. 

Przyczyny zaburzeń zachowania u dzieci

Przyczyn zaburzeń zachowania u dzieci młodszych może być wiele – od biologicznych, po środowiskowe. Wiedza na temat ich możliwych źródeł może być pomocna nauczycielom przedszkola w rozpoznaniu sytuacji dziecka, jednak do zadań placówki edukacyjnej nie należy diagnozowanie przyczyn. Ich zadaniem jest rozpoznanie zachowania jako potencjalnie zaburzonego i wspieranie zarówno dziecka (w radzeniu sobie ze zmianą utrwalonych zachowań), jak i rodziców (w przeprowadzeniu procesu diagnostycznego).

Możliwymi przyczynami zaburzeń zachowania u dzieci są:

• brak znajomości zasad,

• trudności w komunikowaniu się,

• zachowania buntowniczo-opozycyjne (tj. celowe łamanie zasad),

• szybkie rozproszenie uwagi, nadruchliwość,

• zaburzenia rozwojowe (np. spektrum autyzmu), zaburzenia psychiczne (np. ADHD), niepełnosprawność, niedosłuch, alergie, lęki, choroby somatyczne, niepełnosprawność intelektualna, choroby psychiczne (schizofrenia, depresja), zespół stresu pourazowego.

Najpowszechniejsza współcześnie teoria dotycząca przyczyn powstawania zaburzeń zachowania u dzieci wskazuje na uwarunkowania biologiczne, np. zakłócenia pracy układu limbicznego lub równowagi neuroprzekaźników odpowiedzialnych za emocje i samokontrolę (dopamina, serotonina, noradrenalina). Tę teorię potwierdza fakt, że u dzieci, u których stwierdzono zaburzenia, zachowania pojawiają się także inne problemy psychiczne. Jednak ponieważ nie dotyczy to wszystkich przypadków, zaznacza się także silny wpływ środowiska rodzinnego.

Zaburzenia zachowania u dzieci w wieku przedszkolnym

Do zaburzeń zachowania u dzieci w wieku poniżej dziesiątego roku życia zalicza się m.in.: agresję fizyczną, częste konflikty z rówieśnikami, kończące się bójkami,  arogancję, nieposłuszeństwo, ignorowanie autorytetu dorosłych, kłótnie z nauczycielami i rodzicami, obrażanie ich, wulgarne słownictwa. Ponadto dzieci te często tracą panowanie nad sobą, prowokują innych. Ponieważ manifestacja tych zachowań pojawia się przed okresem dojrzewania (który tłumaczy różne trudne zachowania występujące u nastolatków), mogą się one  wzmocnić i  stać się podstawą osobowości antyspołecznej.

Wskazania do obserwacji dziecka:

• Ma trudności z koncentracją uwagi, szybko się rozprasza, zapomina polecenia, trudno przywrócić jego uwagę.

• Szybko się nudzi, porzuca działanie, rozpoczyna nowe, ma kłopot z kończeniem zadań.

• Jest chaotyczne (kłopoty z odpowiedzią na pytanie, gestykulacja, przerywanie innym).

• Gubi rzeczy, zapomina zadania, niszczy przedmioty własne i cudze (najczęściej nieumyślnie).

• Jest ciągle w ruchu, chodzi, kręci się, wstaje z miejsca, dotyka różnych przedmiotów, wykonuje nerwowe ruchy rąk i stóp.

• Gryzie ołówek, kredkę, sznurki ze ściągacza kaptura.

• Jest impulsywne, nie przewiduje konsekwencji.

• Niecierpliwe, nie czeka na swoją kolej, nie respektuje instrukcji.

• Nadmiernie gadatliwe, odpowiada nie na temat, nie potrafi odnieść się do sytuacji, które były przed chwilą, nie przyznaje się do winy.

• Łatwo wchodzi w konflikty z innymi dziećmi, obraża się, jest drażliwe na krytykę.

• Reaguje nieproporcjonalnie do bodźców (agresja słowna, fizyczna, złośliwości).

Postępowanie diagnostyczne

Jeśli nauczyciele pracujący z dzieckiem zaobserwują powtarzające się zachowania trudne, powinni się przede wszystkim skontaktować z rodzicami (opiekunami prawnymi) dziecka. To oni są odpowiedzialni za podejmowanie decyzji dotyczących zdrowia i rozwoju dziecka. Nauczyciele przedszkola mogą wesprzeć rodziców – jeśli taka będzie potrzeba – w zorganizowaniu procesu diagnostycznego:

• Udzielić wszystkich niezbędnych informacji o zaobserwowanych niepokojących zachowaniach dziecka.

• Poinformować o formalnościach koniecznych do przeprowadzenia diagnozy (np. informacji o psychiatrze dziecięcym lub adresie poradni psychologiczno-pedagogicznej), pomóc w napisaniu wniosku o badanie w poradni.

• Przygotować rzetelną opinię, uwzględniającą opis zaobserwowanych zachowań (jeśli rodzic o to poprosi lub zwróci się z taką prośbą poradnia psychologiczno-pedagogiczna).

W procesie diagnostycznym specjalista (psychiatra i/lub psycholog) ustalają rodzaj zaburzeń, a także, jeśli to możliwe, przyczynę. Ważne, aby dotarł do ewentualnych współwystępujących zaburzeń, bo to umożliwi podjęcie skutecznej psychoterapii (np. u dziecka z ADHD terapia uwzględni zakłócenia w pracy neuroprzekaźników, a w przypadku, gdy zaburzenia zachowania są silnie uwarunkowane środowiskowo, terapią powinna być objęta także rodzina dziecka).

Wspieranie dziecka z zaburzeniami zachowania w przedszkolu

Fundamentem jest zbudowanie więzi i zdobycie zaufania dziecka, a także otoczenie go miłością, akceptacją i wsparciem. W codziennych działaniach edukacyjno-wychowawczych w przedszkolu nauczyciele:

• Opierają pracę na wskazaniach specjalistów (psychiatry lub psychologa).

• Organizują kształcenie specjalne (rewalidacja, zajęcia terapeutyczne, socjoterapia) lub pomoc psychologiczno-pedagogiczną dla dziecka z zaburzeniami zachowania.

• Współpracują z rodzicami dziecka, aby zapewnić stałość oddziaływań wychowawczych (np. ustalają z rodzicami zestaw kilku zasad, które obowiązują zarówno w domu, jak w przedszkolu).

• Stosują komunikację asertywną, opartą na wzajemnym szacunku.

• Ustalają z dzieckiem, powtarzają i wyjaśniają zasady postępowania.

• Stosują naturalne konsekwencje zamiast kar (tzn. dziecko wie, co będzie, zanim podejmie się działania, jeśli np. porysuje stolik, to wie, że musi go wyczyścić, jeśli wykona zadanie, będzie nagroda), co uspokaja emocje, ponieważ nic dziecka nie zaskakuje.

• Uważnie obserwują zachowania dziecka, prowadzą notatki z obserwacji (wg schematu: co się wydarzyło przed trudnym zachowaniem –  opis trudnego zachowania), co się wydarzyło po trudnym zachowaniu). Taki sposób prowadzenia obserwacji pozwala wychwycić schematy postępowania dziecka i zaplanować wsparcie odpowiednie do zaobserwowanych zachowań.

• Doceniają wysiłki zmierzające do zmiany utartych destrukcyjnych schematów, regularnie nagradzają zachowania pożądane, dostrzegają wysiłki i wyrażają uznanie dla pozytywnych działań.

• Pozwalają uzyskać przywileje za wcześniejsze pochwały, co sprawia, iż dziecko czuje się bardziej odpowiedzialne za siebie i zmotywowane do ich zdobywania (np. system żetonów, znaczków z ustalonym poziomem, przy którym dziecko zyskuje przywilej).

• Ignorują zachowania, które nie są niebezpieczne dla dziecka i jego rówieśników (np. unikają ciągłego zwracania uwagi na zachowania, nad którymi dziecko nie panuje: kręcenie się, poruszanie rękami i nogami, rozsypywanie i zrzucanie przyborów, niezgrabność, itd.).

• Są cierpliwi. Zmiana to długotrwały proces, efekty nie pojawiają się natychmiast, czasem nie następują.

• Są otwarci na nowe działania, elastycznie reagując na zmieniające się sytuacje wychowawcze (np. rezygnując z jakiegoś oddziaływania, które nie przynosi efektów, a wzmacniając takie, które daje poprawę).

• Komunikują się ze sobą, szukając rozwiązań, a nie koncentrując się na emocjach związanych z zachowaniami dziecka (np. wymieniają się doświadczeniami działań, które u innych dzieci przynosiły pozytywną zmianę).

• Współpracują ze sobą (np. przy budowaniu pozytywnego obrazu dziecka, opierając się na mocnych stronach wychowanka, zamiast mówić, że jest: uparty, często odmawia pracy, skonfliktowany ze wszystkimi, gada bez sensu, mówią o nim: skoncentrowany na zadaniu, pracuje przy wysokiej motywacji, indywidualista, obdarzony bujną wyobraźnią).

• Dbają o swój dobrostan rozumiejąc, że tylko ten może wspierać, kto najpierw potrafił wesprzeć siebie samego.

Źródło:

• S. Pużyński J. Wciórka, „Klasyfikacja zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania w ICD-10. Opisy kliniczne i wskazówki diagnostyczne”, Wydawnictwo Vesalius, Kraków 2000, wyd.2

Maria Tuchowska
Nauczyciel dyplomowany, polonista i teolog. Posiada wieloletnie doświadczenie w pracy z dziećmi i młodzieżą w placówkach integracyjnych różnego poziomu, edukator, coach, przeprowadziła ok. 600 szkoleń z zakresu kompetencji psychospołecznych nauczycieli, prawa oświatowego, pracy z dziećmi i młodzieżą z różnego typu zaburzeniami. Specjalizuje się również w tematyce dotyczącej zagadnień związanych z obecnością rodziców w szkole.