Ocenianie to bardzo trudny i obarczony dużą odpowiedzialnością etap procesu edukacyjnego. Skutki oceniania szkolnego mogą być widoczne w postępowaniu człowieka nawet przez całe życie. To często na skutek doświadczeń edukacyjnych utrwalany jest wizerunek własny pełen deficytów. Przekonania typu: To nie dla mnie… Nie nadaję się do tego… zamykają możliwość nabywania wiedzy, umiejętności, chęci rozwoju w różnych obszarach. Jak tego uniknąć? Jak spowodować, aby młody człowiek wychodził z systemu edukacji z poczuciem, że świat jest dla niego? 

Sprawdzanie wiedzy i umiejętności

Proces edukacyjny to planowanie, realizacja i sprawdzenie stopnia osiągnięcia celów. Tymi celami w edukacji są wiedza i umiejętności. Szkoła powinna kształcić także kompetencje, czyli połączenie wiedzy, umiejętności i postaw, ale trudno ocenić postawę w kategoriach stopnia. No i jak sprawdzić rzeczywiste przekonania człowieka zanurzonego w system? Skoncentrujmy się więc na sprawdzeniu wiedzy i umiejętności. 

Jeśli cele lekcji zostały dobrze zaplanowane i posiadają wskaźniki realizacji, postawienie stopnia będzie analizą wskaźników. Mogą to wtedy zrobić także sami uczniowie. To idealna sytuacja, w której uczeń nie jest zaskakiwany oceną, kryteria były czytelne i łatwe do zastosowania, więc uczeń już na etapie wykonywania zadania może przewidzieć stopień.

Powiedzmy, że uczniowie w ramach pracy na lekcji mają napisać rozprawkę. Kryteria oceny bardzo dobrej: trójdzielna kompozycja, teza i min. trzy argumenty, używanie epitetów (min. pięć). Prace piszą uczniowie o różnych potrzebach edukacyjnych i możliwościach.

Super zdolna Julka napisała pracę na kilka stron w zeszycie, czyta się to gładko i przyjemnie. Warunki zostały spełnione, widać swadę i zacięcie literackie. Praca Wojtka-dyslektyka jest dość toporna, czytając, czuje się ogromny wysiłek tego ucznia w formułowanie zdań. Objętość – dwie strony. Sprawdzamy kryteria: kompozycja – jest, teza i argumenty – są, epitety – są. Jaka ocena? Bardzo dobra.

Informacja zwrotna dla Julki: Praca świetnie napisana. Gratuluję dobrej kompozycji, trafnie dobranych argumentów i pięknie zbudowanego podsumowania. Zaskoczyłaś mnie włączeniem do pracy kontekstu innych lektur. Bardzo ciekawe rozwinięcie myśli. Polecam lektury uzupełniające. Jeszcze raz gratuluję! Ocena celująca.
Komentarz dla Wojtka: Praca dobrze skomponowana, dobrze dobrane argumenty i ciekawa teza. Przemyślane zakończenie i oryginalnie użyte epitety. W kolejnych pracach częściej sięgaj do słownika ortograficznego, podniesie to walory pracy. Ponieważ ortografia nie była przedmiotem oceny, stopień jest za treść i układ rozprawki. Doceniam wysiłek, jaki włożyłeś w tę prace. Ocena: Bardzo dobra!

Podstawą do ustalania kryteriów oceniania są wymagania edukacyjne, czyli sposób doprowadzenia ucznia do opanowania wymagań programowych. Wymagania edukacyjne są określane przez czasowniki operacyjne: zaznacza, podkreśla, planuje, szacuje, rozwiązuje, wykreśla, itd.  Jeśli w taki sposób określimy efekty, sprawdzenie wiedzy jest czytelne zarówno dla ucznia, jak i jego rodzica. Np. lekcja geometrii, cel: rozwiązywanie zadań dotyczących brył – walec, stożek. Kryteria: uczniowie znają cechy walca i stożka (dopuszczający), wskazują różnice, wiedzą jakie wzory je opisują (dostateczny), stosują odpowiednie wzory do obliczeń z zadaniach ćwiczonych na lekcji (dobry), przekształcają wzory i stosują je w różnych zadaniach dotyczących walca i stożka (bardzo dobry). (Przykłady zastosowania czasowników operacyjnych do opisu wymagań edukacyjnych tutaj).

Funkcje oceniania

Z punktu widzenia ucznia i jego rodzica najważniejszą funkcją oceny jest diagnoza postępów w nabywaniu wiedzy i umiejętności. Żeby ocena spełniała tę rolę, powinna być zrozumiała dla ucznia i jego rodzica – ten warunek będzie spełniony przy stosowaniu jasnych kryteriów oceniania. Nauczyciele wykorzystują także oceny diagnostyczne do ewaluacji programów nauczania, opisie rozwoju kompetencji i planowaniu procesów dydaktycznych. Funkcje wychowawczą i społeczną postrzegamy w kategoriach oddziaływania na rozwój człowieka (ocena powinna wspierać motywację) i kształtowania stosunków w grupie (predyspozycje, role społeczne w danej grupie). Z punktu widzenia szkoły i organów prowadzących i sprawujących nadzór, ocena pełni także funkcje klasyfikacyjne (porządkujące uczniów wg poziomu osiągnięć i wpływające na ocenę pracy szkoły) i selektywne (np. podczas rekrutacji do szkół).

Najczęstsze błędy w ocenianiu

Ocena powinna zależeć jedynie od wiadomości czy umiejętności ucznia. Taki obiektywizm może zapewnić rzetelne opisywanie wymagań edukacyjnych i konsekwentne ich stosowanie. Jednak nauczyciel to człowiek i ulega różnych wpływom, co prowadzi do błędów w ocenianiu. Wśród nich:

• Efekt hallo, gdy nauczyciel ocenia wiedzę i umiejętności ucznia przez pryzmat utrwalonej wcześniej własnej (lub cudzej) opinii o uczniu (np. Taka zdolna ta Kasia, na pewno się uczyła przed sprawdzianem, musiała nie zrozumieć pytania). Blisko tu już kierowania się sympatią lub jej brakiem (efekt aureoli) i do błędu kontrastu (np. poprawiając prace najpierw sięgamy po te napisane przez dobrych i sympatycznych uczniów, a potem po te z założenia słabsze, te pierwsze zostaną ocenione wyraźnie wyżej, a te drugie wyraźnie niżej od obiektywnego stanu).
• Kierowanie się stereotypami i uprzedzeniami – to np. nadawanie znaczenia miejscom, które uczniowie zajmują w klasie (w pierwszych ławkach dobrze przygotowani, w ostatnich – leniwi i nieprzygotowani) lub na podstawie wyglądu (np. rudy to fałszywy). Stąd już tylko krok do sięgania po kary za najmniejsze przewinienie tych z ostatnich ławek, a nagradzanie tych z pierwszych. W rezultacie rozdrażnieni niesprawiedliwością ocen uczniowie z tyłu klasy rzeczywiście sprawiają kłopoty, a nauczyciel ugruntowuje swoje przekonanie, że jego początkowa ocena była właściwa.
• Bywa, że nauczyciel, który pracuje z klasą przez kilka lat, na początku przeprowadził rzetelną diagnozę i wyciągnął z niej adekwatne wnioski, jednak mimo mijających lat nadal trwa w swoich przekonaniach, nie sprawdza, czy tamte sądy nadal są aktualne.
• Błędem jest dążenie do maksymalnego zróżnicowania stopni (stawianie plusów, minusów, wykrzykników, podwójnych minusów…), ale także ograniczanie skali do tych „bezpiecznych” ocen środkowych (żeby uniknąć kłopotów z tłumaczeniem się rodzicom, uczniom, dyrektorowi).
• Brzemiennym w skutki błędem oceny jest zbytnia surowość lub zbytnia pobłażliwość oceniania. Uczniowie czują się niesprawiedliwie oceniani, widzą, że np. inni, którzy obiektywnie są od nich nawet słabsi, mają lepsze stopnie, bo uczy ich inny nauczyciel. Zdarza się w takich sytuacjach, że surowy nauczyciel uzasadnia swoje podejście wysokimi możliwościami klasy (nie dostrzegając indywidualnych uczniów, którzy nie mogą podołać) lub odwrotnie, swoją pobłażliwość tłumaczy niskim poziomem wiedzy i umiejętności grupy, nie dając możliwości uczniom zdolnym na poszerzanie wiedzy.

Propozycja opisu wymagań dla ucznia

Skutecznym sposobem unikania błędów w ocenianiu i zapewnieniu uczniom właściwej oceny postępów może być przygotowywanie wymagań edukacyjnych dla każdego ucznia. Może to być na półrocze, ale jeszcze lepiej na określony dział. Tworzenie indywidualnych planów nie oznacza od razu pisania dwudziestu kilku planów. Dla uczniów, którzy nie mają kłopotów, orzeczonych zaburzeń, odchyleń rozwojowych czy specyficznych trudności w uczeniu, plany mogą być takie same, a dla pozostałych uwzględniające ich indywidualne potrzeby i możliwości zgodnie z dokumentacja pomocy psychologiczno-pedagogicznej.

W dobie dzienników elektronicznych przesyłanie uczniom i ich rodzicom takich planów wymagań jest niezbyt skomplikowane i nie wymaga ponoszenia dodatkowych kosztów ze strony szkoły (drukowanie kartek dla każdego). Uczeń (i jego rodzic) wie z wyprzedzeniem, czego się od niego oczekuje, może uspokoić swoje obawy, pracując, może sam ocenić postęp (i przewidzieć stopień), zaplanować poprawę. Takie działanie nauczyciela uspokaja także rodzica, mniej będzie dyskusji o zasadności oceny.

Dla nauczyciela może to być także nieoceniona pomoc w przedstawianiu uczniom tematów, celów i efektów na lekcji, ponieważ odnoszenie się do ich indywidualnych planów wymagań znacznie to uprości. Przykładowy plan wymagań edukacyjnych w załączniku.

Podsumowując

Ocenianie postępów uczniów wymaga od nauczyciela stałej uwagi, koncentracji na każdym aspekcie pracy. Ma być jawne i jasne, więc komunikowanie uczniom i ich rodzicom wymagań edukacyjnych jest konieczne, ma także uwzględniać specyficzne potrzeby każdego z nich. Te wszystkie uwarunkowania powodują, że ocenianie wiedzy i umiejętności jest jednym z najtrudniejszych zadań nauczyciela, wymagającym refleksji, stałego dokształcania i rozwijania kompetencji w tym obszarze pracy nauczycielskiej. 

Czytaj również:
Nauczyciel – specjalista od wspierania sukcesu
Jak budzić motywację uczniów
Planowanie procesu edukacyjnego – cele i narzędzia
Pytam – myślę! Techniki kreatywnego myślenia
Lekcja 4U – efektywnie poprowadzone 45 minut
Lekcja w 5 krokach – połącz nowe z dotychczasową wiedzą
Lekcja przyspieszonego uczenia się





Literatura:

• Bednarkowa W.: O! Słoń przed stopniami. Osłoń przed stopniami. O szkolnym ocenianiu. WYDAWNICTWO EDUKACYJNE. Kraków 2000.
• Black P., Harrison C., Lee C., Marshall B., Wiliam D.: Jak oceniać, aby uczyć? CEO. Warszawa 2006.
• Sterna D.: Ocenianie kształtujące w praktyce. CEO. Warszawa 2008

Maria Tuchowska
Nauczyciel dyplomowany, polonista i teolog. Posiada wieloletnie doświadczenie w pracy z dziećmi i młodzieżą w placówkach integracyjnych różnego poziomu, edukator, coach, przeprowadziła ok. 600 szkoleń z zakresu kompetencji psychospołecznych nauczycieli, prawa oświatowego, pracy z dziećmi i młodzieżą z różnego typu zaburzeniami. Specjalizuje się również w tematyce dotyczącej zagadnień związanych z obecnością rodziców w szkole.