W poprzednich artykułach przedstawiłam, jakie postawy nauczycieli wspierają przemoc rówieśniczą w szkole, omówiłam, czym jest „drugie życie klasy” oraz jak wspierać uwikłanych w nie uczniów. Szkoła to jednak nie tylko ludzie – uczniowie, nauczyciele, pracownicy a nawet rodzice, lecz także określona przestrzeń. W każdej przestrzeni możemy wyodrębnić miejsca postrzegane przez osoby jako mniej lub bardziej bezpieczne.

Artykuł jest trzecią częścią cyklu poświęconego przemocy rówieśniczej #przemoc rówieśnicza.

Zwykle nauczyciele mają swoje wyobrażenie na temat tego, gdzie częściej powinni zaglądać. Być może są to jakieś odcinki korytarza, a może okolice szkolnych toalet lub stołówka. Podobnie jednak, jak nie wszystko wiemy o relacjach między uczniami, tak samo powinniśmy zakładać, że nasza wiedza o tym, jak rozkłada się bezpieczeństwo w przestrzeni szkolnej jest niepełna.

Co lub kto może nam pomóc? Oczywiście, najlepiej będzie, jeżeli o zdanie na ten temat zapytamy samych uczniów. To oni mają najlepsze pojęcie na temat tego, gdzie czują się bezpiecznie, a które miejsca napawają ich niepokojem.

Mapping przestrzeni szkoły

Bardzo pomocnym narzędziem w tym obszarze pracy jest tak zwany „mapping”. Metoda ta, powszechnie stosowana w Skandynawii, pozwala nauczycielom nie tylko dowiedzieć się, jak szkolna przestrzeń postrzegana jest przez dzieci. Stanowi przede wszystkim sposób na autentyczne włączenie młodych ludzi w kształtowanie polityki bezpieczeństwa na terenie szkoły. Pokazuje im, że ich opinia i potrzeby są ważne.

Dzięki mappingowi możemy, wspólnie z uczniami określić bezpieczne i zagrażające miejsca, a następnie użyć tak pozyskane dane jako punkt wyjścia do poprawy sytuacji. Metoda ta pozwala także kształtować w uczniach współodpowiedzialność za bezpieczeństwo i dobrostan w szkole. Uczniowie dowiadują się, że dorośli starają się identyfikować problemy i wspólnie z nimi działać dla poprawy bezpieczeństwa. Nauczyciele natomiast dostają dane dotyczące tego, gdzie w sposób szczególny zabezpieczyć przestrzeń, na przykład poprzez wzmocnienie dyżurów lub szkolny monitoring.

Główne cele mappingu

• Identyfikacja odczuć uczniów związanych z przebywaniem w różnych miejscach w szkole.
• Identyfikacja miejsc budzących u uczniów lęk.
• Identyfikacja miejsc ocenianych jako szczególnie bezpieczne.
• Ustalenie czynników zwiększających/zmniejszających poczucie bezpieczeństwa w przestrzeni szkolnej.
• Dyskusja o sposobach zwiększania bezpieczeństwa w przestrzeni szkolnej.

Mapping – od czego zacząć

Do przeprowadzenia zajęć potrzebujemy przygotować ksero schematycznego planu szkoły. Dobrze jest, jeżeli schemat jest uproszczony. Typowy plan architektoniczny może być zbyt skomplikowany dla dzieci, szczególnie z młodszych klas. Przygotowujemy także trzy kolory kredek, pisaków lub długopisów: czerwony, żółty, zielony.

Na początku zajęć warto omówić z uczniami cel pracy, jakim ma być poprawa bezpieczeństwa na terenie szkoły. Przypomnijmy uczniom, z jakimi formami przemocy mogą spotkać się w grupie rówieśniczej. Należy także przekazać dzieciom, że zebrane informacje i notatki z lekcji zostaną omówione z innymi nauczycielami i dyrekcją szkoły, żeby wypracować najlepsze możliwe strategie poprawy bezpieczeństwa w klasie. Dzieci powinny odczuć, że ich praca nie jest jakimś bliżej niezidentyfikowanym zadaniem/sprawdzianem, lecz zaproszeniem do wspólnego działania na rzecz dobrostanu społeczności szkolnej.

W zależności od sytuacji w klasie, zajęcia można przeprowadzić w małych grupach lub indywidualnie. To drugie rozwiązanie stosujemy wówczas, gdy wiemy, że relacje w klasie są napięte, jeżeli mamy w grupie dzieci wykluczane i odrzucane. Praca nad wspólnym bezpieczeństwem skonfliktowanych osób nie jest wydajna. Ponadto może skończyć się jeszcze większą przemocą. Dlatego warto wówczas przeprowadzić zajęcia w formie indywidualnej.

Po rozdaniu planów szkoły zadaniem uczniów jest zaznaczenie pomieszczeń na nim krzyżykami w określonych kolorach następująco:

1. Zielony: miejsce bezpieczne. Czuję się w nim dobrze, nie spotykam się tam z popychaniem, biciem, przezywaniem. Nikt tam nikogo nie wyzywa, nie zabiera niczego i nie dokucza w żaden sposób. W tym miejscu można odpocząć, czuć się swobodnie.

2. Żółty: miejsce trochę zagrażające. Jest w nim nieprzyjemnie, za głośno, za dużo osób, brak przestrzeni do odpoczynku, czasami zdarzają się zachowania przemocowe, nie można w tym miejscu czuć się całkiem swobodnie.

3. Czerwone: miejsce niebezpieczne. Staram się unikać tego miejsca, dzieją się tam nieprzyjemne rzeczy, bójki, dokuczanie. Nie można tam poczuć się nawet trochę dobrze.

Po zakończonej pracy uczniowie przekazują sobie kartki i ponownie wprowadzają swoje krzyżyki na pracy kolegi. Kartki krążą tak długo, aż wszyscy uczniowie postawią swoje krzyżyki na każdej pracy. Na zakończenie nauczyciel opisuje na tablicy, które pomieszczenia dostały najwięcej krzyżyków w jakim kolorze. Jeżeli atmosfera w klasie na to pozwala, można poprosić dzieci także, aby wskazały z jakimi zagrażającymi zachowaniami spotykają się najczęściej. Można także przy wyjściu z klasy postawić skrzynkę, do której dzieci mogą wrzucać anonimowe kartki z takimi informacjami. Nauczyciel powinien zapewnić dzieci, że dorośli wezmą ich opinie pod uwagę i przygotują propozycje poprawy sytuacji, które przedyskutują z uczniami. Dyskusja powinna odbyć się nie później niż po dwóch tygodniach, a w międzyczasie rada pedagogiczna (ewentualnie wraz z radą rodziców) powinny opracować wnioski i propozycje rozwiązań dla podwyższenia bezpieczeństwa w szkole.

Podsumowaniem pracy jest lekcja obejmująca przedstawienie propozycji dorosłych i zebranie opinii uczniów na ten temat. Podczas podsumowania nauczyciel powinien prezentować postawę otwartości. To nie jest czas na oceny pomysłów i uwag dzieci, którym należy zapewnić poczucie bezpieczeństwa, że każda ich opinia jest cenna i będzie przyjęta. Nauczyciel pełni rolę moderatora dyskusji i notuje uwagi dzieci.

Ostateczny rezultat prac nad bezpieczeństwem w przestrzeni można przygotować w formie dużego plakatu, przedstawionego do wiadomości całej szkoły w miejscu, do którego każdy uczeń i każda uczennica ma dostęp. Plakat powinien zawierać informację o tym, które pomieszczenia uważane są za szczególnie zagrażające i jakie zostaną podjęte działania, by zmienić tą sytuację, ale także o tym, jakie pomieszczenia są bezpieczne i co temu bezpieczeństwu sprzyja.

Metoda mappingu pozwala działać wspólnotowo. Przemoc jest zjawiskiem obciążającym dla wszystkich, dlatego ważne jest, aby nauczyciele unikali działania w pojedynkę, udzielali sobie nawzajem wsparcia oraz uwzględniali pomysły, opinie, a przede wszystkim potrzeby uczniów.


Joanna Ławicka
Pedagog specjalny, doktor nauk społecznych, konsultantka transkulturowej psychoterapii pozytywnej. Prezes zarządu Fundacji Prodeste od 2013 r. Autorka książek „Nie jestem kosmitą. Mam zespół Aspergera”,  „Człowiek w spektrum autyzmu. Podręcznik pedagogiki empatycznej” oraz "Jarzmo. Spektrum przemocy", a także dziesiątków artykułów w magazynach specjalistycznych i społeczno-kulturowych. Wykłada na uczelniach, prowadzi kursy, szkolenia i warsztaty dla nauczycieli, specjalistów i rodziców. Pasjonatka psychologii rozwoju człowieka i wychowania w empatii i zrozumienia dla specyfiki dziecięcych potrzeb.